ظهر پنجشنبه گذشته در خیابان پیامبرشرقی در بزرگراه ستاری، زمین فرو نشست و گودالی ۷ متری در خیابان پدید آمد که بر اثر آن یک خودروی ۲۰۶ درون گودال افتاد و یک نفر مصدوم شد. چندی پیش نیز نشست زمین در تهران حادثهساز شده بود و در شهران با انفجار لولهی گاز و کشته شدن یک نفر همراه بود. بعد از وقوع این حوادث مسئولان دستگاه های مختلف یکدیگر را متهم کردند و مثل همیشه همه به دنبال پاسخی ساده و کوتاه برای سؤال مقصر کیست میگردند. عدهای عملیات عمرانی مترو و عدهای فرسودگی شبکهی آبوفاضلاب را مقصر دانستند.
اما با توجه به نظر کارشناسان زمینشناسی و بعضی مسئولان شهری حادثه نشست زمین در تهران پیچیدهتر از مقصر بودن حفاران مترو و لولههای پوسیده آب است. اتفاقی که در خیابانهای تهران رخ میدهد، تولد فرو چالههاست، فرو چالههایی که با دخالت انسانها به وجود آمدهاند. بدون شک برای رفع این مشکل نیاز به یک مدیریت یکپارچه احساس میشود.
نشست زمین در خیابان پیامبر یا شهران اولین اتفاقی از این دست نبود که رخ داد و اینطور که کارشناسان زمینشناسی هشدار میدهند، آخرین بار هم نخواهد بود. چنانکه تکرار این حادثه در نقاط مختلف پایتخت هم گواهی بر این مدعاست. اینطور که کارشناسان زمینشناسی و بعضی مسئولان شهری میگویند، ماجرا پیچیدهتر از مقصر بودن حفاران مترو و لولههای پوسیده آب است. آنها از جنس خاک تهران حرف میزنند که در مناطقی سست است و عملیات عمرانی را تاب نمیآورد.
با وقوع نشست خیابان پیامبر، معاون عمرانی فرماندار تهران از وجود قناتهای متعدد در محدوده خیابان پیامبر حرف زد و تونل مترو که «ممکن است در ایجاد نشست زمین مؤثر باشد» و پیگیریهای لازمی که برای یافتن علت حادثه در دست اقدام است.
[divider]خاک سست پایتخت[/divider]
تورج فتحی، کارشناس منابع آب و محیطزیست به درشت بودن دانههای خاک در بعضی مناطق تهران اشاره میکند. فتحی معتقد است عوامل انسانی توانسته بهطور غیرمستقیم به وقوع حادثه دامن بزند. به گفته این کارشناس که با «شهروند» مصاحبه کرده، رسوبات و آبرفتهای دشت تهران بزرگ، متأثر از رشتهکوههای البرز است، فرسایش و آبرفت این رشتهکوهها در طول زمان، در دشت تهران نهشته شده است. او در توضیح این وضع میگوید: «در دامنههای البرز آبرفت ناهمگن و دانههای خاک درشت است. تپهماهورهایی که از شرق به غرب تهران راهیافتهاند، گواهی بر این رسوبات است. از تپههای چیتگر، پارک پردیسان و بزرگراه همت گرفته تا شرق که به طرشت میرسد. هرچه از دامنه البرز به سمت جنوب میرویم، بافت خاک و دانهبندی آن ریزتر میشود. در شهرری دانهبندی خاکریز است، همین است که کارخانههای آجر و خاک رس از این نقطه پایتخت سر درآوردهاند».
به گفته این کارشناس منابع آب، نشت لولههای شبکه آبرسانی در آبرفت دانهدرشت مناطق نیمه شمالی تهران بهخصوص در محدوده خیابان طالقانی، عباسآباد و بلوار کشاورز تا شمال تهران، میتواند سبب آب شستگی خاک شود، محیطی که آب در آن شناور است، ضعیف شود و آبرفت ریزش کند. «گاه لولههای آب شرب و فاضلاب در محیط خاک، راه مییابند و انحلال بیشتر خاک را سبب میشوند. این حفرهها خاک بالاسر که شاید به خیابان و شاید به خانه راه یابد را سست میکند و آنچه نباید اتفاق میافتد».
بر اساس گفتههای این کارشناس منابع آبوخاک، نفوذپذیری خاک در این نقاط بالاست و آبهای زیرزمینی عمق پایینی دارند. بالا آمدن سطح آبها در کنار تخلخل کم خاک، به سستی خیابانها و زمینها انجامیده، چنانکه با تلنگر عملیات عمرانی زمین در خود فرومیریزد. «فاضلابهای خانگی در چاههای جذبی تهران تخلیه میشوند و به سفرههای زیرزمینی راه مییابد و در خاکی که تخلخل بالایی دارد، نفوذ میکند. فاضلابهای خانگی از کف ساختمانها به آبهای زیرزمینی راه پیدا میکنند و سطح سفرههای زیرزمینی را کم میکنند. قیطریه، نیاوران؛ تجریش، ولنجک، کن، پونک، حصارک بافت آبرفتی دانهدرشت دارند».
او اضافه میکند: «تخلخل خاک (فضاهای خالی در خاک) که در بعضی مناطق به ١۵درصد میرسد، با آب پر میشود. این فضاها در خاکی که دانهدرشت است، سفرههای آب زیرزمینی را به خود راه میدهد. سفرههای آب زیرزمینی دشت تهران تا ٣٠سال پیش، عمق کمی داشت، اما تخلیه فاضلاب و راه یافتنش به آبهای زیرزمینی در کوهپایههای البرز یعنی از منطقه ٢٢ شهرداری تهران تا امتداد بزرگراه شهید بابایی، در طول این مدت عمق سفرههای زیرزمینی را به ٢٠، ١۵، ١٠متر و حتی کمتر از اینها رساند. این اتفاق در طول زمان باعث بر هم ریختن تعادل سفرههای آب زیرزمینی در بافت شهری تهران شد».
اتفاقی که در خیابانهای تهران رخ میدهد، تولد فرو چالههاست، فرو چالههایی که با دخالت انسانها به وجود آمدهاند. فرو چاله پدیدهای است که به خاطر خالی شدن سطح زیری به شکستن سطح فوقانی زمین میانجامد. پدیدهای که گاه به خاطر عوامل طبیعی رخ میدهد و گاه به دلیل عوامل انسانی. «نمیتوان مطمئن گفت که حادثه بلوار کوهسار و خیابان پیامبر به دلیل بهرهبرداریهای انسانی رخداده اما در هر دو حادثه جنس و ماهیت خاک، خطوط آبرسانی و شسته شدن بافت خاک و ایجاد تخلخل بیشتر با دخالت عوامل انسانی به ریزش و ایجاد فرو چاله انجامیده است. با این اوصاف احتمال تکرار این حادثه در مناطق آبرفتی دامنه البرز وجود دارد».
فتحی مصداق میآورد که ٢٠سال پیش اگر در ونک، عمق سفرههای زیرزمینی بیش از ۴٠متر بود، اکنون به ٢٠متری سطح زمین رسیده است. مقنیان درگذشته، چاههای عمیقی حفر میکردند تا به سفرههای آب زیرزمینی برسند اما اکنون نزدیک بودن آب به سطح زمین تعادل را بر هم ریخته و جنس خاک هم مزید بر علت شده تا زمین در هم بریزد و حادثه اتفاق بیفتد.
اکنون ٩ تا ١٠هزار کیلومتر شبکه آب شرب در تهران وجود دارد که به گفته کارشناسان ٢ تا ٣هزار کیلومتر از این میزان فرسوده است، بهطوریکه «لولههای فرسوده میزان زیادی از آب سدها را هم هدر میدهند و به فاضلابها نشت میدهند.» چنانکه معاون حملونقل و ترافیک شهردار تهران هم چندی پیش به آن اشاره کرد، نیازمند طرحی ملی برای نوسازی است. فتحی با توضیح این شرایط میگوید: «با هر حفرهای که در ساده ترین عملیات عمرانی اتفاق میافتد، ساختمانی فرومیریزد».
در کنار جنس خاک و تأثیرش بر نشست زمین در تهران، از بین رفتن و یا تخلیه بیش از ۴٠٠ قنات پایتخت در طول نیمقرن گذشته هم از مجموعه عواملی بوده که کارشناسان و مسئولان به آن اشارهکردهاند.
[divider]ضرورت مدیریت یکپارچه شهری[/divider]
یک مشکل این است که نقشه دقیقی از تأسیسات شهری تهران وجود ندارد. شبکه کابل و فیبر نوری، تأسیسات گازرسانی و لولههایی که از زیر شهر گذشته، شرکت آب و شبکه گسترده آبرسانی، سازمان برق و شبکه زیرزمینی پراکندهاش. اینها همه هست و نقشه دقیقی نیست که نقاط بحرانی را نشان دهد. مشکل دیگر از قول این کارشناس سازمان محیطزیست، نبود مدیریتی یکپارچه از سوی همین دستگاههایی است که خدمات شهری به مردم میدهند: «اتفاقی که در بلوار کوهستان در شهران افتاد، شاید براثر حفاری عملیات مترو بود اما بافت ریز خاک مسئله مهمی بود که در اجرای عملیات عمرانی به آن توجه نشد و تا حادثهای بزرگتر اتفاق نیفتد، موردتوجه قرار نخواهد گرفت. واقعیت این است که اجرای طرحهای عمرانی به تمهیدات دقیقی نیازمند است که اکنون از آن بیبهرهایم. اجرای عملیات در زمینی که آبرفتی سست دارد، مستعد بروز چنین خطراتی است.»
به گفته فتحی هم مسئولان خدمات شهری، نیازمند منبعی اطلاعاتی برای زمان مدیریت بحران هستند تا مدیریت پیشگیرانه انجام دهند و در زمان لازم با استفاده از این اطلاعات، نقاط آسیبپذیر را بشناسند، اما احتمال وقوع نشست زمین در تهران بالاست چون آمار متفاوتی از نقاط حادثهخیز تهران وجود دارد. نشست زمین در تهران که در بزرگراه ستاری و بلوار کوهسار اتفاق افتاد و خبری شد، بارها کف خانهها اتفاق افتاده چنانکه بهکرات از سوی اهالی یوسفآباد و امیرآباد تهران گزارششده است. اگر این اتفاق در خانههای مردم رخ بدهد، شاید خبرش در صفحه حوادث جای بگیرد و رخ دادن آن در خیابانها باعث شده هشدارها برای نظارت دقیق به عملیات عمرانی در تهران، بیشازپیش شنیده شود.
