نویسنده: سعید طالع‌شایان/ پژوهشگر مسائل مدیریت و حکمرانی آب
برداشت از منابع زیرزمینی آب در دنیا در سال ۲۰۱۰ چیزی حدود ۱۰۰۰ میلیارد مترمکعب تخمین زده‌شده که ۶۷ درصد آن در بخش کشاورزی، ۲۲ درصد در بخش مصارف خانگی و ۱۱ درصد در حوضه صنعت مورداستفاده قرارگرفته است. نکته جالب در این برداشت‌ها سهم دو سومی کشورهای آسیایی در تخلیه آبخوان‌ها و استفاده از این منابع است. کشور ایران بعد از چهار کشور هند (۲۵۱ میلیارد) چین (۱۱۲ میلیارد)، آمریکا (۱۱۲ میلیارد) و پاکستان (۶۴ میلیارد مترمکعب)، با برداشت ۶۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۰ رتبه پنجم جهان را در برداشت از منابع زیرزمینی آب به خود اختصاص داده‌اند. علاوه بر این حدود ۲۵ درصد از برداشت‌ها از منابع آب جهان به منابع زیرزمینی آب اختصاص دارد که این عدد هم در کشورهای مختلف متفاوت است. لبنان حدود ۳۵ درصد، نیوزیلند حدود ۴۲ درصد و ایران و مغولستان به ترتیب حدود ۶۰ و ۹۰ درصد از منابع آب خود را از منابع زیرزمینی تهیه می‌کنند. این حجم برداشت از منابع زیرزمینی آب باعث شده که وضعیت نامناسب این بخش در کشور بر کسی پوشیده نباشد.
در ایران از حدود ۴۰ سال پیش با ورود فنّاوری حفر چاه‌های عمیق، سرعت برداشت از منابع زیرزمینی افزایش پیدا کرد. این افزایش برداشت را با کاهش حجم مخازن در طول زمان به‌خوبی می‌توان نشان داد طوری که در ۴۷ سال اخیر مخازن زیرزمینی آب کشور با کسری ۱۱۰ میلیارد مترمکعبی مواجه شده‌اند که چیزی حدود ۹۵ میلیارد مترمکعب آن مربوط به ۲۰ سال گذشته است. آثار اضافه برداشت از منابع زیرزمینی آب را می‌توان در هر یک از ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی موردبررسی قرارداد. برخی از این آثار را که می‌توان عیناً در آمار و اطلاعات یافت با یکدیگر مرور می‌کنیم؛ اول افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه کشور است طوری که در سال ۱۳۴۷ این تعداد حدود ۱۵ دشت بوده و در سال ۱۳۹۳ به ۳۱۹ دشت افزایش پیداکرده است. دوم، پدیده مخرب فرونشست است که طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی کشور این پدیده در بسیاری از دشت‌های ایران خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به زیرساخت‌ها وارد کرده است. از موارد دیگر آثار اضافه برداشت‌ها می‌توان به تغییرات کیفی آب، ایجاد فرو چاله و شکاف‌های بزرگ در دشت‌ها و ایجاد تهدید برای شهرها و روستا اشاره کرد.
برای جلوگیری از اضافه برداشت‌ها و مدیریت مخازن آب‌های زیرزمینی در سال ۱۳۸۳-۱۳۸۲ طرحی بانام «طرح تحول در مدیریت منابع آب زیرزمینی» توسط امور آب وزارت نیرو تدوین شد که بعداً به طرح «تعادل‌بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب» تغییر نام پیدا کرد. هدف از طرح مذکور به تعادل رساندن آبخوان‌ها در دشت‌های ممنوعه و افزایش بهره‌وری در استفاده از منابع زیرزمینی آب بیان شد و برنامه بر این شد که این طرح در ۱۲ پروژه طراحی و در یک دوران ۲۰ ساله و ۴ طرح ۵ ساله به اهداف مذکور رسیده شود؛ اما با گذر حدود ۱۲ سال از طرح مذکور و با توجه به آمارهای ارائه‌شده در ابتدای متن، همچنان شاهد روند نزولی حجم مخازن آب‌های زیرزمینی در دوران این طرح هستیم. در سال‌های اخیر و در سال ۱۳۹۳ با توجه به روند نزولی گفته‌شده، شورای عالی آب با تصویب طرح «احیاء و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی» باهدف بهبود وضعیت آبخوان‌ها در کشور فعالیت جدیدی را در این حوزه آغاز کرده است که امیدواریم این طرح با تجاربی که از «طرح تعادل‌بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب» داشته به موفقیت‌هایی منجر شود.
در کل به نظر می‌رسد نبود نگرش سامانه‌ای مناسب و وضع قوانین و مقررات نامفهوم درگذشته، باعث بروز مشکلاتی در مدیریت منابع آب‌های زیرزمینی شده که بدون بازنگری در سیاست‌ها و رویه‌های اجرایی، نمی‌توان انتظار بهبود اوضاع را داشت. این بازنگری‌ها قطعاً با نارضایتی‌هایی همراه خواهد بود و جستجو برای یافتن راهی بدون بروز نارضایتی‌ها غلط است. پس نگاه واقع‌بینانه به موضوع آب‌های زیرزمینی بسیار حائز اهمیت است زیرا باید توجه داشت که رضایت امروز نابودی فردا را به دنبال خواهد داشت.
منبع: [button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”nofollow” openin=”samewindow” ]صبح نو[/button]
