دموکراسی علیه تخصص؛ شوراها در تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز

[divider]پیشگفتار[/divider]

شوراهای اسلامی شهر و روستا علیرغم سابقه‌ای به قدمت نخستین قوانین مدون شهری در ایران در شکل نوین خود یکی از جدیدترین نهادهای حکمرانی در ایران به شمار می‌روند.

قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل ششم به لزوم اتکا بر رأی مردم در انتخاب مدیران تأکید نموده و در اصول هفتم، صدم و … سایر وجوه کلی این تشکیلات را مشخص و وظیفه تدوین جزئیات را به نمایندگان مجلس محول نمود.

قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب ۱۳۷۵ به‌عنوان اصلی‌ترین مرجع در تعیین حدود اختیارات و وظایف این نهاد بوده و چند سالی زمان می‌برد تا در سال نخست دولت خاتمی (۱۳۷۷ ه ش) نخستین شورای اسلامی شهر و روستا تشکیل شود.

عمر قانونی هر دوره شوراها ۴ سال است. ولی در پی تصویب قانونی در مجلس مصوب شد که انتخابات شوراها با ریاست‌جمهوری ادغام شود. انتخابات گذشته در سال ۱۳۸۵ برگزار شد و عمر شوراهای سوم استثناً ۷ سال به درازا کشید.

چهار دوره گذشته انتخابات شوراها در سال‌های ۱۳۷۷، ۱۳۸۱ و ۱۳۸۵ و ۱۳۹۲ برگزار شده و طبق قانون تعداد نمایندگان در هر حوزه بر اساس جمعیت شهر مرکزی و مطابق با جدول زیر تعیین می‌شوند:

تعدادجمعیت شهر
۵ نفر عضو اصلی و ۲ نفر جانشینزیر ۲۰ هزار نفر
۷ نفـر عضو اصلی و ۳ نفر جانشین۵۰ هزارنفر جمعیت
۹ نفر عضو اصلی و ۴ نفر جانشین۱۰۰ هزار نفر جمعیت
۱۱ نفر عضو اصلی و ۵ نفر جانشین۲۰۰ هزار نفر جمعیت
۱۳ عضو اصلی و ۶ عضو جانشین۵۰۰ هزار نفر جمعیت
۱۵ نفر عضو اصلی و ۷ نفر جانشینیک میلیون نفر جمعیت
۲۱ نفر عضو اصلی و ۸ نفر جانشیندو میلیون نفر جمعیت
۲۵ نفر عضو اصلی و ۱۰ نفر جانشینبیش از ۲ میلیون نفر جمعیت
استثنائاً ۳۱ نفر عضو اصلی و ۱۲ نفر جانشینشهر تهران

گرچه نفس شکل‌گیری چنین نهادی نشان از حرکت بیشتر نظام برنامه‌ریزی شهری ایران به سمت یک الگوی همکارانه و دموکراتیک دارد ولی نباید از آسیب‌های احتمالی دموکراسی غافل شد. فراموش نباید کرد که دموکراسی نه یک پاسخ و راه حل بلکه ابزاری است برای دستیابی به هدف. از این رو بایستی در هر زمان و مقطع نهادهای دموکراتیک در معرض نقد قرارگرفته و به چالش کشیده شوند.

شهروندان بر اساس تبلیغات انجام شده اعضای شوراهای شهرهای ایران را انتخاب می‌کنند.

برای تحلیل و مشکل یابی شهرها به‌مثابه ساختارهای پیچیده بایستی از روش‌های تعریف‌شده علمی که از علوم مختلف مرتبط با حوزه زیست شهری بهره برد.

هم‌زمان نباید درگیر این مغلطه شد که هر علم و تخصصی را به دلیل این موضوع که نهایتاً برای انسان کاربردی است (و انسان‌ها نیز عموماً در شهرها زندگی می‌کنند) به‌عنوان یک دانش تخصصی شهری در نظر گرفته شود.

اگر جامعه دانشگاهی و نظام تعریف شده آموزش رسمی در ایران و جهان را ملاک تمیز دانش‌های مرتبط و نامرتبط با حوزه شهری بدانیم این اتفاق نظر وجود دارد که مثلاً رشته حسابداری یا علوم تربیت بدنی از شمول ارتباط مستقیم با مدیریت و برنامه‌ریزی در شهرها خارج بوده و درست آن است که متخصصین آن علوم به عنوان مشاوره و هم‌اندیش در کنار متخصصین امر قرار گیرند.

در این یادداشت که اولین یادداشت بر پرسش‌های بیشمار جامعه شهرسازی در خصوص وضع موجود در مدیریت شهری است همین سؤال مطرح می‌شود:

آیا این همان شورایی است که باید در خدمت شهروندان و توسعه شهری قرار گیرد؟ در صورت پاسخ منفی چه باید کرد؟

[divider]جامعه آماری[/divider]

در انتخابات سال ۱۳۹۲ در چهارمین دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در ۳۱ مرکز استان ایران ۴۷۵ نفر به کرسی شورای شهر دست یافتند. در این یادداشت کلیه منتخبین در پنج کلان‌شهر کشور شامل تهران – مشهد – تبریز – شیراز – اصفهان مورد بررسی قرار گرفته‌اند که با شماری برابر با ۱۱۹ تن بیش از ۲۵% از کل منتخبین در مراکز استانها را شامل شده‌اند. ۳۱ مرکز استان ایران جمعیتی برابر با ۳۰ میلیون نفر دارند که حوزه‌های پنجگانه مورد بررسی دربرگیرنده بیش از شانزده میلیون نفر یعنی ۵۳% از جمعیت مرجع است. با این توصیف می‌توان نتایج پیش‌رو را به طور جدی مورد توجه قرار داد.

[divider]سنجه‌های تحلیل[/divider]

با توجه به رسمیت داشتن دانشی تحت عنوان شهرسازی (با کلیه گرایشهای آن اعم از برنامه‌ریزی شهری، طراحی شهری، مدیریت شهری و …..) در ساختار دانشگاهی ایران که سرفصلهای آموزش آن مطابق با نظر وزارت علوم توسط شورای برنامه ریزی آموزشی دانشگاه تهران در ۲۲/۲/۱۳۸۳ به تصویب رسیده است، دانش‌آموختگان پس از طی حدوداً ۱۴۰ واحد درسی به عنوان کارشناس و مهندس شهرسازی دست‌یافته و صلاحیت ابراز نظر در خصوص طرح‌های مختلف توسعه شهری را خواهند یافت.

در این پژوهش با اغماض دارندگان مدارک سایر گروه‌های آموزشی که عنوان رشته ایشان جزئی از سرفصل‌های مورد اشاره بوده است، به عنوان دارنده مدرک مرتبط با حوزه شهری در نظر گرفت شده‌اند. شایان ذکر است که در یک ساختار منطقی مدیریت شهری افراد با حق اظهار نظر در مورد آینده توسعه شهرها لازم است مدارک تحصیلی مرتبط با این امر را از مراکز معتبر علمی دریافت داشته و صرف اطلاع از موضوع زیست در شهر یا داشتن سابقه مدیریت در حوزه‌های شهری (که چنین مسئولیت‌هایی نیز بدین ترتیب جای سؤال خواهد داشت) صلاحیت مداخله در تصمیم‌گیری‌های حساس شهری را نخواهند داشت. برای شرح بهتر این موضوع مورد توجه قرار گیرد که شما با وجود اینکه از بدو پیدایش دارای اعضا و جوارحی در بدن خود می‌باشید بدون دارا بودن مدرک و تخصص پزشکی نمی‌توانید دست به انجام عمل جراحی یا تجویز دارو بزنید.

[divider]وضع موجود نمونه‌های موردی[/divider]

با مراجعه به تبلیغات انجام شده در دوره انتخابات سال ۱۳۹۲، سایت‌های شوراهای اسلامی پنج شهر یاد شده، وبلاگ‌های شخصی نمایندگان، و اخبار مندرج در خبرگزاری‌های رسمی مدارک تحصیلی ۱۱۹ تن نمایندگان شورای اسلامی شهرهای تهران – مشهد – تبریز – شیراز – اصفهان مورد بررسی قرار گرفته است. در صورتی که فرد دارای چند مدرک تحصیلی بوده و یا در پایه‌های مختلف علمی (لیسانس، ارشد، دکتری) دارای یک مدرک مرتبط بوده است، همان مدرک ملاک قرارگیری وی در لیست مرتبط بوده است. بدین ترتیب جداول زیر بدست آمده‌اند:

[divider]شهر تهران[/divider]

از مجموع ۳۱ نماینده مردم تهران در شورای اسلامی این شهر کمتر از ۵۵ درصد دارای تحصیلات مرتبط می‌باشند. گروه مدیریت با ۸ نفر بیشترین فراوانی را داشته و پس از آن گروه حقوق با ۳ نفر قرار گرفته است. ۱۴ نفر از اعضای شورای شهر تهران فاقد تحصیلات مرتبط با دانش شهرسازی هستند. تهران شهری با ۱۷۸۰۰ میلیارد تومان بودجه سالیانه است، رقمی که برابر با مجموع ۲۸ مرکز استان دیگر کشور است.

شورای اسلامی شهر تهران – دوره اخیر
عنوان رشته تحصیلی (کلیه مقاطع در نظر گرفته شده)تعداد
معماری۱
مدیریت۴
حقوق۳
کشاورزی۱
مدیریت رفاه اجتماعی۱
مدیریت منابع انسانی۱
جغرافیا و برنامه ریزی شهری۲
عمران۲
مدیریت استراتژیک۱
مدیریت دولتی۱
مجموع افراد با تحصیلات مرتبط۱۷
کل نمایندگان شورا۳۱
سهم نمایندگان با حداقل یک پایه مرتبط از کل نمایندگان۵۴.۸

[divider]شهر مشهد[/divider]

مهم‌ترین شهر نیمه شرقی کشور با نزدیک به ۳ میلیون نفر جمعیت و بیش از آن جمعیت زائر و گردشگر است. رقم بودجه سالیانه آن ۱۰۰۰۰ میلیارد تومان است. بیش از نیمی از اعضای شورای شهر مشهد فاقد تحصیلات مرتبط با دانش شهرسازی می‌باشند. در میان تخصص‌های مرتبط حدوداً نیمی از افراد دارای مدرک مدیریت می‌باشند.

شورای اسلامی شهر مشهد – دوره اخیر
عنوان رشته تحصیلی (کلیه مقاطع در نظر گرفته شده)تعداد
علوم اجتماعی۲
مدیریت اقتصادی۱
مدیریت شهری۱
مدیریت۱
جغرافیا و برنامه ریزی شهری۱
عمران۱
برنامه ریزی شهری۲
مدیریت اجرایی۱
مدیریت دولتی۱
حقوق۱
مجموع افراد با تحصیلات مرتبط۱۲
کل نمایندگان شورا۲۵
سهم نمایندگان با حداقل یک پایه مرتبط از کل نمایندگان۴۸

[divider]شهر تبریز[/divider]

مهم‌ترین شهر در نیمه غربی کشور با بودجه سالیانه‌ای برابر با ۲۴۵۰ میلیارد تومان و ۵/۱ میلیون نفر شهروند، در میان پنج کلانشهر مورد بررسی بیشترین میزان افراد فاقد تخصص مرتبط را در شورای اسلامی شهر شاهد است. از ۲۱ نماینده شهروندان تبریزی تنها ۶ نفر دارای تحصیلات مرتبط هستند. نکته امیدوارکننده اما این است که نسبت به سایر کلانشهرهای کشور تبریزی‌ها بیشترین تعداد نمایندگان با تخصص برنامه‌ریزی شهری را در بدنه شورای شهر خود دارند.

شورای اسلامی شهر تبریز – دوره اخیر
عنوان رشته تحصیلی (کلیه مقاطع در نظر گرفته شده)تعداد
برنامه ریزی شهری۵
مدیریت۱
مجموع افراد با تحصیلات مرتبط۶
کل نمایندگان شورا۲۱
سهم نمایندگان با حداقل یک پایه مرتبط از کل نمایندگان۲۸.۶

[divider]شهر شیراز[/divider]

شیراز را در میان پنج کلانشهر مورد بررسی می‌توان بهشت تخصص شهری نامید. تحصیلات اعضای شورای اسلامی شهر شیراز به طور متعادلی در بین گروه‌های اصلی توزیع شده تا در نهایت این شهر ۵/۱ میلیون نفری با بودجه‌ای برابر با ۳۰۵۰ میلیارد تومان در کادر ۲۱ نفره شورای شهر خود از ۱۵ نفر با تحصیلات مرتبط برخوردار باشد. سهم دارندگان مدرک عمران و راه و ساختمان در شیراز به نسبت بالاتر از سایر شهرهای مورد بررسی است. اثرات احتمالی این عامل بر توسعه شهر، می‌تواند موضوع پژوهش‌های بعدی قرار بگیرد.

شورای اسلامی شهر شیراز – دوره اخیر
عنوان رشته تحصیلی (کلیه مقاطع در نظر گرفته شده)تعداد
حقوق۱
اقتصاد۱
مدیریت دولتی۳
راه و ساختمان۲
معماری۲
عمران۵
مدیریت۱
مجموع افراد با تحصیلات مرتبط۱۵
کل نمایندگان شورا۲۱
سهم نمایندگان با حداقل یک پایه مرتبط از کل نمایندگان۷۱.۴

[divider]شهر اصفهان[/divider]

اصفهان با جمعیتی در حدود ۸/۱ میلیون نفر و بودجه سالیانه‌ای برابر با ۲۶۵۰ میلیارد تومان از مهمترین نقاط شهری در مرکز کشور است. در حال حاضر در حدود ۶۰% از نمایندگان مردم اصفهان در شورای اسلامی این شهر فاقد تحصیلات مرتبط با دانش شهرسازی بوده و این امر جداً نگران کننده است. تاملی بر اهمیت اصفهان به لحاظ جایگاه فرهنگی، تاریخی و هویتی آن برای ایران با توجه به این سطح اندک از متخصصین بر فوریت توجه به این حوزه خواهد افزود.

شورای اسلامی شهر اصفهان – دوره اخیر
عنوان رشته تحصیلی (کلیه مقاطع در نظر گرفته شده)تعداد
مدیریت دولتی۱
مدیریت۳
عمران سازه۱
راه و ساختمان۱
عمران۱
مدیریت اقتصاد۱
حمل و نقل۱
مجموع افراد با تحصیلات مرتبط۹
کل نمایندگان شورا۲۱
سهم نمایندگان با حداقل یک پایه مرتبط از کل نمایندگان۴۲.۹

[divider]نتیجه گیری و طرح چند سؤال[/divider]

مطابق نمودار زیر وضع کلان‌شهرهای مورد بررسی در خصوص میزان تخصص نمایندگان شوراهای اسلامی شهر نگران کننده بوده و از میان ۵ کلان‌شهر یاد شده ۳ کلانشهر شاخص تخصص مرتبطی کمتر از ۵۰% را دارند.

بیشترین سهم از تحصیلات مرتبط مربوط به گروه مدیریت می‌شود. نکته حائز تأمل این است که تحصیل ضمن خدمت از ویژگی بخش اعظم نمایندگان دارنده این مدرک است.

از مجموع ۱۱۹ نماینده حاضر در شوراهای اسلامی پنج کلانشهر یادشده تنها ۱۱ نفر در ۳ کلانشهر دارای مدرکی منطبق بر یکی از گرایش‌های شهرسازی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری بوده‌اند.

دو کلانشهر فاقد حتی یک نفر با مدرکی منطبق بر یکی از گرایش‌های شهرسازی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری بوده‌اند.1

در مجموع می‌توان وضع تخصص محوری در میان شوراهای اسلامی شهر را بسیار نامناسب و فاجعه‌بار ارزیابی نمود. این موضوع درحالی مشاهده می‌شود که وضع در شهرهای کمتر توسعه‌یافته بدتر بوده و آمار حاضر در بسیاری از مناطق چیزی همردیف یک رویای دست‌نیافتنی به شمار می‌روند.


و اما چند سؤال:

در حال حاضر نمایندگان مجلس در خصوص مسائل نیازمند تخصص ویژه این امکان را دارند تا از بدنه حرفه‌ای و دانشگاهی مشورت دریافت نموده و پستی تحت عنوان مشاور برای ایشان قابل تعریف است. توجه شود که قانون‌گذار برای کلیه قوانین فیلتر شورای نگهبان را در نظر گرفته است تا مبادا تصمیمی بدون بررسی فنی و حقوقی از زیردست و امضای نمایندگان مجلس خارج گردد. شوراهای اسلامی شهر با حداقل ضوابط احراز صلاحیت مواجه هستند و در عین حال احکام ایشان بدون نظارت فنی لازم بر بودجه‌های کلان شهری تاثیرگذار بوده و سرنوشت مهم‌ترین سکونتگاه‌های انسانی را دستخوش تغییر می‌کند.

آیا وقت آن نرسیده است که نمایندگان شورای شهر در هر کمیسیون تخصصی شورا ملزم به داشتن مشاورهای فنی باشند؟

توسعه فضای آموزش عالی در چند سال اخیر، منجر به ظهور تعداد قابل توجهی دانش‌آموخته شهرسازی در کشور شده است. این افراد که برخی از ایشان تحصیلات عالی را در سایر حوزه‌های مدیریتی نیز گذرانده و از سرمایه‌های علمی و آموزشی ایران به شمار می‌روند از نظر نظام قانونی ایران چه نسبتی با مرتبط‌ترین حوزه یعنی شوراهای اسلامی شهر دارند؟

آیا سلبریتی‌ها، هنرمندان، ورزشکاران و معتمدین محلی به صرف داشتن نیت پاک و کف راد می‌توانند سکان هدایت مجتمع‌های انسانی با هزاران هزار انسان و مسائل پیچیده ایشان را بدست گیرند؟ در صورتی که پاسخ به این سؤال مثبت است، آیا وقت آن نرسیده که با اعلام عدم نیاز به پدیده‌ای تحت عنوان دانش توسعه و عمران شهری، خیال چندین هزار دانش‌آموخته، دانشجو و چند صد دانشگاه دولتی، آزاد، غیرانتفاعی را راحت کرده و دکان علم را در این سوی بازار تخته نمود؟

المپیک ریو در حال انجام است و تا کنون ورزشکاران بسیاری از کشور عزیزمان جواز حضور در این رقابت‌ها را کسب کرده‌اند. به حمدالله سال موفقی در زمینه کسب جوایز سینمایی نیز پشت سر گذاشتیم. بهتر نیست بدون فوت فرصت مشغول پیگیری نمایندگان احتمالی دوره پنجم شوراهای اسلامی شهر شویم تا لااقل سطحی از آینده‌نگری در مدیریت شهری را شاهد باشیم؟!

مطلبی دیگر
پاسخی به مطلب «و اما دوباره پلاسکو»