لوکوربوزیه و معماری امروز: نگاهی به فیلم «معماری امروز» اثر پیِر شِنال و لوکوربوزیه (۱)
در سال ۱۹۳۰، در فرانسه مجله‌ای بانام «معماری امروز» (۲) توسط دو معمار بنام‌های آندره بِلُک و مارسل یوژن کِن (۳) به چاپ رسید. این مجله اولین و قدیمی‌ترین مجله در فرانسه است که به معماری مدرن اختصاص داشت. در همین سال یعنی ۱۹۳۰، پایه‌گذاران مجله اقدام به ساخت مستندی کردند که برگرفته از نام مجله بود. «معماری امروز» به کارگردانی شخصی به نام پیر شِنال (۴) و با فیلم‌نامه‌ای از خود کارگردان و لوکوربوزیه، در مدت ۱۸ دقیقه به معرفی مهم‌ترین بناهای مدرن که تا این تاریخ طراحی شده بودند، می‌پردازد. یازده دقیقه از این فیلم کوتاه به سه اثر مهم یکی از بزرگ‌ترین معماران قرن بیستم یعنی لوکوربوزیه اختصاص داشت. ویلای اشتاین (۵) و ویلای سَووآ (۶) و شهر معاصر برای سه میلیون نفر، (۷) سه اثر و پروژه مهم لوکوربوزیه بودند که در این فیلم به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود. صحنه‌ها و تصاویر و فعالیت‌هایی که در ویلاها، به‌ویژه ویلای سَووآ در فیلم به نمایش گذاشته می‌شود، به طریقی انتخاب شده بودند که می‌توان گفت نمایانگر چکیده‌ای از عقاید و اصول لوکوربوزیه در باب معماری مدرن، سکونت، خانه و تحولات اجتماعی بود. انتخاب و ادغام صحنه‌ها در فیلم به شکلی بود که سعی بر آن داشت تا شعارها و عقاید لوکوربوزیه را که در دو کتاب مهم وی یعنی «به‌سوی یک معماری» و «شهر آینده» منتشر شده بود، بیان کند. در اولین کتاب، لوکوربوزیه به بررسی اصول و مبانی و مفاهیم جدید معماری معاصر و آینده می‌پردازد، و در دومین کتاب، اصول خویش را برای شهرهای آینده ارائه می‌دهد. در فیلم «معماری امروز» سکانس اولیه فیلم در باب معرفی آثار لوکوربوزیه با بیان شعار معروف وی که در کتاب خویش یعنی به‌سوی یک معماری منتشر کرده بود، آغاز می‌شود. بخشی از فیلم که به معرفی آثار لوکوربوزیه اختصاص دارد با دو شعار «یک اتومبیل ماشینی است برای رانندگی؛ و یک هواپیما ماشینی است برای پرواز» (۸) آغاز می‌شود و به شعار اصلی وی ختم می‌شود؛ یعنی شعار «خانه ماشینی است برای زندگی». (۹) لوکوربوزیه با بیان این شعار به‌عنوان یکی از اصول بنیادین تفکر خودش، قصد بر تأکید رابطه بین ماشین و صنعت و خانه‌سازی را داشت. وی این شعار را در دو بنای مهم خود به بهترین وجه نمایش داد: ویلای اشتاین و ویلای سَووآ. در این دو بنا، معمار چندین اصل و مبانی را که به‌شدت پایبند به آن‌ها بود، دنبال کرده است.
[divider]ویلای اشتاین[/divider]
طرح و پلان ویلای اشتاین و نحوه هم‌نشینی و قرارگیری حجم‌ها و المان‌ها در این بنا به نحوی است که یادآور منطق هم‌نشینی اجزای یک کَشتی در کنار هم است. در این ویلا، طبقه اول به اتاق خدمتکاران اختصاص یافته است، آشپزخانه و اتاق نهارخوری هم در همین طبقه، در نظر گرفته شده است. طبقه‌های بالاتر به اتاق‌های خواب و سالن و حمام اختصاص یافته است. در حجم ساختمان دو قالب مستطیل و خمیده‌ای شکل در کنار هم به کار گرفته شده‌اند که بیشتر متأثر از دودکش‌های کَشتی و همچنین نقاشی‌های طبیعت بی‌جان لوکوربوزیه بود. همان‌طور که در کتاب «به‌سوی یک معماری»، حجم‌ها و عناصر خطی و مستطیل شکل یک کَشتی به‌عنوان یک ایده مهم برای ساخت خانه مطرح می‌شود. سکانس‌های فیلم در معرفی بنای اشتاین به نحوی انتخاب شده‌اند که تأکیدی زیادی بر پنجره‌های کشیده و خطوط ساده نمای ساختمان دارند؛ اصلی که معمار در اکثر کارهای خود این ایده را دنبال کرد. ایده «شفافیت» که لوکوربوزیه با آن از خلال کارها و نمایشگاه‌های ورکبورند در آلمان آشنا شده بود، در این ویلا و بنای سَووآ و سایر آثارش، توسط این پنجره‌های کشیده به نمایش گذاشته می‌شود. فضای داخلی ویلا به کمک فناوری جدید عصر، یعنی بتن و با بهره‌گیری از ستون، از بار دیوارهای سنگین و آجری خلاص شد و با ورود نور از تمامی جوانب به گشودگی و سرزندگی یک فضای سکونتی که معمار بر آن تأکید داشته، کمک کرد. از مهم‌ترین جنبه‌های یک معماری مدرن که در این دو ویلا معمار به دنبال نشان دادن آن بوده است، مسئله استاندارسازی بود. اینکه باید در خانه‌های امروزی به‌مانند سایر تولیدات این عصر چون ماشین و کشتی و هواپیما، مسئله قالب و استاندارد را برای تک‌تک اجزاء در نظر داشت، در سکانس‌هایی که بر روی نرده‌ها و قاب‌های پنجره زوم می‌شود، قابل مشاهده است. در فیلم، صحنه‌های ویلای اشتاین و سَووآ به نحوی گرفته شده است که بر یکی دیگر از مبانی فکری و طراحی لوکوربوزیه یعنی ایده ترکیب درون و بیرون فضاها تأکید شود. لوکوربوزیه بخش به نسبت زیادی از اوقات خود را به کشیدن نقاشی اختصاص داد. این نقاشی‌ها تأثیر قابل‌توجهی بر آثار معماری وی داشتند. فضاهای ویلا نشانگر معماری آرمانی لوکوربوزیه برای آینده است، معماری خالص، تمیز، شفاف. رنگ سفید دیوارها و ستون‌های فضای داخلی برای تأکید بر خلوص است. هرچند لوکوربوزیه در این ویلا به دنبال رهایی از قالب و سنت‌های گذشته بود، بااین‌حال، دو اصل و جنبه مهمی از اصول کلاسیک در این بنا دنبال شد. تناسبات و اندازه‌ها در بنا از ویلاهای عصر رنسانس متأثر بود و درواقع شبکه ستون‌گذاری به نحوی صورت گرفته بود که بیشتر منطبق از اصول کلاسیکی بود. دیگر جنبه‌ای قابل‌توجه در این بنا و بیشتر بناهای لوکوربوزیه، حالت مجسمه‌وار ساختمان است.
[divider]ویلای سَووآ[/divider]
بخش و سکانس بعدی فیلم به ویلای سَووآ اشاره دارد. این اثر لوکوربوزیه را می‌توان نماد اصلی اصول تفکر وی در باب شیوه خانه‌سازی مدرن دانست. در این ویلا، معمار در پی نشان دادن این اصل بود که معماری فقط سه بعد ندارد و عنصری بنام «زمان» را باید به‌عنوان چهارمین بعد یک معماری در نظر داشت. این ویلا در پواسی واقع شده است که لوکوربوزیه آن را در بین سال‌های ۱۹۲۸ تا ۱۹۲۹ طراحی کرد. بنا جعبه‌ای سفیدرنگ است که بر روی پیلوتی قرار دارد. در بدنه یکدست و حجم ساده ساختمان، پنجره‌های نواری دورتادور آن را در برمی‌گیرند. خود این پنجره‌های نواری بیانگر تأکید معمار بر جنبه افقی ساختمان است. ستون‌ها در پیلوت ساختمان با آن قالب ظریف و سادگی‌شان نماد و یادآور رواق‌های ستون‌دار معابد یونانی است. رمپ یا شیب‌راهه که از پایین‌ترین بخش تا بالاترین طبقه امتداد یافته، به نحوی ستون فقرات ساختمان محسوب می‌شود. نحوه جاگیری اتاق‌ها و فضاها در پلان از طبقه پایین تا بالا به صورتی انجام گرفته است که زمانی فردی از پایین‌ترین طبقه به سمت بالای ساختمان توسط رمپ حرکت می‌کند با نوعی گشودگی و انبساط فضایی روبرو می‌شود. حیاط مرکزی یا فضای آتریوم در میان ساختمان به گشودگی فضاها و ایجاد فضای بازتر کمک شایانی کرده است. رمپ عنصر اصلی در این ساختمان محسوب می‌شود که در عین پسوند بخش‌های ساختمان با یکدیگر، به مفهوم «زمان» در معماری کمک می‌کند. در طبقه اول بنا شومینه‌ای در تالار واقع شده است که به شکل دودکشی آزاد در بیرون نمایش داده شده است. در اینجا بار دیگر تصاویری که لوکوربوزیه از احجام و عناصر کشتی را در ذهن خود در سرتاسر عمر خویش در ذهن یدک می‌کشید، نمایان شده است. ترکیب گیاهان و درختان در بیرون و درون ساختمان، برای دادن منظره و چشم‌انداز و ایجاد هوای تازه و حس نشاط، باور لوکوربوزیه به پیوند اسطوره ماشین و فضای سبز را برای معماری معاصر نشان می‌دهد. حجم، سطوح و هندسه و قالب‌های ساده‌ای که در تک‌تک عناصر ساختمان می‌توان آن را دید، همگی اصولی بودند که لوکوربوزیه در کتاب و نوشته‌های خود برای یک خانه و ساختمان به آن اشاره کرده است. هرچند باید تأکید دوباره کرد که نقاشی‌های لوکوربوزیه در طول عمر وی تأثیر خودشان را بر آثار وی تا حدی زیادی باقی گذاشتند. تأثیری که لوکوربوزیه از آثار کلاسیک یونان به‌ویژه معابد ایشان گرفته بوده و نقاشی‌هایی که وی از آثار یونانیان در طی سفرهای خود به این کشور برداشته بود، در این ویلا قابل‌پیگیری است. ستون‌های پیلوتی، خلوص، تناسب و قالب مستطیل و پایه و نعل درگاهی همگی یادآور اصول معابد یونانی است. سکانس‌های بعدی فیلم بر موارد زیر تأکید دارند:
- تراس‌های آزاد و فضای بام
- فضای سبز و چشم‌انداز: ترکیب بیرون و درون ساختمان
- شفافیت در فضا
- نمایش فعالیت‌های روزمره: کار و تفریح.
- پیلوت
- رمپ
- [divider]پی‌نوشت[/divider]
- این نوشتارها بخشی از کتاب نویسنده سطور فوق است که با نام «معماری معاصر غرب؛ مبانی، مفاهیم و اندیشه‌ها» به زودی چاپ خواهد شد.
- L’architecture D’aujourd’Hui
- André Bloc et Marcel Eugène Cahen
- Pierre Chenal
- la Villa Stein
- la Villa Savoye
- Ville contemporaine de trois millions d’habitants
- Une auto est une machine pour rouler – un avion est une machine pour voler.
- Une maison est une machine à habiter.
