نویسنده: غلامرضا جمالالدین| پژوهشگر معماری ایران
«روح دوران» (۱) یا «روح زمانه» از واژههای به نسبت پرکاربرد و درعینحال مبهم معماران و تاریخنگاران معماری مدرن است. (۲) این اصطلاح که از فلسفه هگل به یادگار مانده است، بعد از وی در تاریخ هنر و معماری، بارها برای بیان خصلت روحیه یک عصر به کار گرفته شد. لوکوربوزیه و زیگفرید گیدئون از کسانی بودند که در نوشتهها و کتب خود از این اصطلاح بارها استفاده کردند؛ اما در نوشتههای ایشان نوعی ابهام و دامنه وسیعی از معناها و تعابیر برای این واژه به چشم میخورد. (۳) گیدئون در ابتدای کتابش در ذیل عنوانی بانام «معماری جهانی»، مینویسد: از یک ربع قرن پیش، دیگر افکار تازه معماری تنها از اروپا به وجود نمیآید. تمدنی جهانی در حال تکوین است؛ اگرچه بسط این تمدن در همه کشورها به یکشکل صورت نمیگیرد. در پایه این تمدن جهانی چه در علوم و چه در هنرها تصور فضایی عصر ما نهفته است. در معماری امروز ایجاد فرمهای مستقل بیارتباط هدف نیست؛ هدف نظم اشکال در فضاست. و این اصلی است که در تمام دورههای پرثمر هنر صادق بوده است». (۴) تحول فضا، و تطبیق روح فضا با تکنولوژی و مصالح و اندیشههای آوانگارد زمانه خودش، برای گیدئون نوعی روح دوران محسوب میشود. وی در کتاب خویش، اولویت اول را به بررسی تغییرات فرم و فضا اختصاص میدهد. چنانچه در قیاس فضا در دو سده نوزدهم و بیستم مینویسد: «تصور فضایی معماری در قرن نوزدهم تفاوتی نسبت به قرون پیش از خود نکرد. و در نسبت با ادوار پیشین خود تصور جدیدی از فضا در معماری شکل نگرفت. و ساختمانهایی که معرف روح زمانه بودند نادیده گرفته شد». (۵)
روح دوران در نگاه گیدئون، آن سنت جدیدی است که مُنبَعث و اقتباس شده از پیشرفتهای علوم و عرصه صنعت باشد و همگام با نیازهای جامعه، عرصه زندگی را در تطبیق با شرایط آن دوران قرار دهد. «در معماری امروز، پدیدههای تازه و بیسابقه به مَنصه بروز رسید؛ ترکیب فضای داخلی و خارجی ساختمانها و ساختن جادهها و پلها در چندین طبقه که از نتایج جدید اتومبیل بود. با پیدایش اتومبیل حرکت جز جداییناپذیری معماری گشت. اینها همه عوامل هستند که تصور کنونی فضا – زمان را در معماری به وجود میآورند و سنتی جدید را پایه میریزند». وی در باب اینکه یکی از ویژگیهای یک مورخ درک روح دوران خودش است، مینویسد: «در تاریخ هنر، من شاگرد هاینریش ولفلین هستم. ولفلین هم در مباحثات خصوصی و هم در جلسات درسها که در آنها به بلاغت سخن میراند به ما شاگردانش آموخت چگونه میتوان روح دورهای را درک کرد. تجزیهوتحلیلهای دقیق وی معنی و مفهوم حقیقی تابلوی نقاشی یا مجسمهای را بر ما آشکار میساخت». درواقع، برای گیدئون و کسی چون لوکوربوزیه، روح دوران نیروهایی هستند که مبین وضعیت و حیات زمانه خودشان باشند و بر اساس خصیصههای اصلی آن عصر (مصالح، تکنولوژی ارزشهای سیاسی و اجتماعی) ارزشهای واقعی تاریخ آن عصر را متبلور کنند. گیدئون اعلام میکند که رسالت اصلی هنرمندان و معماران و شهرسازان معاصر، تشخیص اصالت تاریخ معاصر است که منجر به شناخت نیازهای واقعی در عرصه زندگی روزمره و معماری و شهرسازی میشود. از نگاه وی، خصلت و خصوصیتهای یک عصر در معماری آن عصر نهفته است. وی با بررسی مصداقهای مختلف از دوران رنسانس به اینسو، مثالهایی را برای بیان آنچه وی روح زمانه میخواند، میآورد. برای نمونه وی با بررسی بنای بیمارستان یتیمان برونلسکی مینویسد: «نخستین بنایی که در آن، روح رنسانس آشکار گشت، ایوانی است کار برونلسکی که در جلوی بیمارستان یتیمان در فلورانس ساخته شد».
در سال ۱۹۲۰، لوکوربوزیه به همراه اَمِده اوزنفان (از دوستان نقاش لوکوربوزیه) مجلهای را به نام روح نو (۶) تأسیس نهادند. (۷) بعدها، برخی مقالهها و نوشتههایی که لوکوربوزیه در این مجله در باب معماری منتشر کرد، در کتاب «بهسوی یک معماری» (۱۹۲۳) بهصورت مدون شده، دوباره به چاپ رسید. لوکوربوزیه در فصول کتاب خویش به مقولات زیر میپردازد؛ درواقع، گفتارهایی که لوکوربوزیه در کتاب خود آورده است، تا حد زیادی در خوانش و فهم اصطلاح روح نو، گشاینده راه است:
- سه توصیه به معماران: حجم، سطح، فرم
- زیباشناسی و معماری مهندسی: خانه ماشینی است برای زندگی.
- چشمهایی که نمیبینند: درسهایی از رم، سبکها دروغی بیش نیستند.
- خطوط تنظیمکننده فرم
- خانه و مسئله تولید انبوه
- معماری و زبان معماری: صحبت از عناصر معماری ازجمله نور و سایه
- روح جدید و انقلاب در معماری
در سال ۱۹۲۵، در نمایشگاه هنرهای تزیینی پاریس، لوکوربوزیه به طراحی یک پاویلون با عنوان «پاویلون روح نو» (۸) اقدام کرد. وی در یادداشت خود برای این پاویلون، این طرح را رسیدن به پاسخ مسائلی میدانست که سالها با آنها دستبهگریبان بود و در جستجوی یک طرح آرمانی و پاسخگو به مسئله نیازهای معماری و شهرسازی عصر حاضر بود. وی این پاویلون را دستاوردی از خلاصه اصولی میدانست که باید در خانههای عصر حاضر به منصه بروز برسد؛ توجه به استاندارسازی (در نظرگیری اصول استانداردسازی برای توزیع و ساخت کثیر از این نوع خانهها)، توجه به نیروهای جدید در حوزه صنعت و مهندسی، فرم خالص، و نشان دادن ارزشهای فرم خالص در فضای داخلی، از مهمترین دغدغههای وی در طراحی این پاویلون بود که از نگاه وی نمایانگر روح جدید دوران است؛ نمایش اصالت مصالح جدید بهویژه بتن مسلح و فولادهای استیل؛ و نمایش راحتی و شفافیت و زیبایی روح فضای خانه که حاصل عصر ماشین و ماشینزاسیون شدن است. درواقع، روح دوران یک ماهیت و پدیدهای چندبعدی است که در جنبههای مختلف اما در عین حال یکپارچه یک بنا به منصه ظهور میرسد. (۹)
[divider]پینوشت[/divider]
- The spirit of the Age
- نک به تفسیر زیر از روح دوران و زندگی مدرن:
Ballantyne‚ Architectures: Modernism and After‚ pp. 36-37.
- لوکوربوزیه در کتاب «به سوی یک معماری» اصطلاحات زیادی را در ترکیب با کلمه spirit به کار میبرد:
The Spirit of constructing mass-production houses
The Spirit of living in mass-production houses
The Spirit of conceiving in mass-production houses
- گیدیون، فضا، زمان، معماری، ص ۸.
- گیدیون، همان، ص ۲۱.
- l’Esprit Nouveau
- Banham‚ Theory and Design in the First Machine Age‚ pp. 25-26.
- Pavillon de l’Esprit Nouveau
- There is a new Spirit. It is a Spirit of construction and of synthesis Guided by a clear conception.
