در دهه ۲۰ میلادی واژه‌ای به دانشنامه محیط زیست طبیعی راه یافت که تا امروز اهمیت معنایی خود را حفظ کرده است. این واژه Trophic Cascade است که معادل فارسی آن را می‌توان «توالی غذایی» یا «آبشار غذایی» نامید.
آلدو لئوپولد، نویسنده و بوم‌شناس آمریکایی، برای اولین بار از واژه «توالی یا آبشار غذایی» برای معرفی پدیده‌ای در طبیعت استفاده کرد که مبنای آن فشار بر یکی از حلقه‌های زنجیره غذایی در محیطی طبیعی و درنتیجه ایجاد دنباله غیرطبیعی در همان محیط در مسیر زنجیره غذایی‌ست. این محیط طبیعی مرغزارهای ایالت نیومکزیکو در امریکا بود.
دامداران در ایالت نیومکزیکو برای حفاظت از دام‌هایشان دست به شکار گسترده گرگ‌ها و خرس‌ها زده بودند. آنچه پس از شکار باقی ماند زمین‌های خالی از گیاه بود. اثر کاهش گرگ‌ها و خرس‌ها منجر افزایش سریع تعداد گوزن‌ها و جوندگان کوچک نظیر خرگوش‌ها و موش‌ها شده بود. بر اساس همین توالی، افزایش جانوران رده دوم که شکارچیان طبیعی خود را از دست داده بودند به کاهش قابل توجه گیاهان علوفه‌ای برای دام‌ها انجامید و دامداران را برای تأمین نیازهای غذایی دام‌ها به چالش کشید.
فرضیه «توالی غذایی» که لئوپولد بعد از مشاهدات طبیعی خود در نیومکزیکو مطرح کرد بارها در شرایط آزمایشگاهی نیز تجربه شد. یاروسلاو هباشک، جانور‌شناس اهل چک، نشان داد وقتی تعداد ماهی‌ها در یک حوضچه افزایش می‌یابند با مصرف بیش از حد زئوپلانکتون‌ها منجر به افزایش بیش از حد فیتوپلانکتون‌ها می‌شوند و درنتیجه ماهی‌ها گرسنه می‌مانند.
آنچه به دنبال فشار بر یکی از حلقه‌های زنجیره غذایی رخ می‌دهد انتقال حجم عظیم تغییرات به مراحل بعدی توالی غذایی‌ست. در واقع میزان تغییر به‌صورت حذف یک جانور شکارچی و درنتیجه افزایش یک جانور شکار نیست. وقتی یک جانور شکارچی نظیر گرگ از زنجیره غذایی حذف می‌شود زاد و ولد بدون تهدید گوزن‌های ماده منجر به تولید ده‌ها گوزن تازه خواهد شد و همین افزایش تعداد علفخواران، نابودی عظیم گیاهان منطقه را به دنبال خواهد آورد. درست به همین دلیل است که توالی‌های غذایی را به‌عنوان «آبشارهای غذایی» نیز می‌شناسند زیرا حذف یکی از حلقه‌های غذایی شبیه به ریزش بستر یک رودخانه و تشکیل یک آبشار در مسیر رودخانه خواهد شد.
گرچه مفهوم توالی یا آبشار غذایی برآمده از مطالعه ساختار زنجیره‌های غذایی و رابطه جانوران شکارچی در مقابل جانواران شکار در طبیعت است بااین‌حال همین مفهوم در زمینه‌هایی نظیر رفتارشناسی نیز کاربرد پیداکرده‌اند. به‌عنوان‌مثال حضور گرگ‌ها در یک منطقه منجر به افزایش پوشش گیاهی در همان منطقه می‌شود زیرا گوزن‌ها برای فرار از شکار شدن از همان منطقه دوری می‌کنند و درنتیجه پوشش گیاهی محل تردد گرگ‌ها دست‌نخورده باقی می‌ماند. مشابه همین رفتار شرطی در حیات‌وحش ایران نیز موردمطالعه قرارگرفته است.
افزایش شکارچیان انسانی در مناطق حفاظت‌شده گورخرهای ایرانی منجر به کاهش جمعیت گورخرها شده است اما هم‌زمان از جنبه رفتارشناسی ترس از انسان در گورخرهای ایرانی نیز به‌عنوان یک رفتار جمعی شکل‌گرفته است. درنتیجه، مشاهده جمعیت‌های گورخر ایرانی برای مطالعات علمی نیز کاری طاقت‌فرسا و در مواردی ناممکن است. مشابه همین رفتار برای انواع دیگری از پستانداران در حیات‌وحش ایران نیز رخ‌داده و روش سرشماری گونه‌های در معرض خطر در طبیعت ایران بیش از همه بر اساس حدس و گمان است.
ویدئویی که ما برای معرفی توالی یا آبشار غذایی انتخاب کرده‌ایم اثرات معرفی گرگ‌ها در پارک ملی یلوستون در امریکاست. بخش بزرگی از پارک ملی یلوستون در ایالت وایومین است اما با افزایش گستره حفاظتی آن اکنون بخش‌هایی از این پارک در دو ایالت مونتانا و آیداهو نیز قرارگرفته است. نام ویدئو «چگونه گرگ‌ها رودخانه‌ها را تغییر دادند» اشاره‌ای است به افزایش سطح پوشش گیاهی منطقه و درنتیجه کاهش فرسایش خاک در کناره‌های رودخانه‌ها. تثبیت خاک‌های اطراف باعث شده تا رودخانه‌های منطقه از پیچ‌وتاب خوردن در مسیرهای کم مقاومت باز بمانند و در مسیرهای باریک‌تر طبیعی با بستر مستحکم به حرکت خود ادامه دهند. افزایش مسیرهای تازه برای رودخانه‌ها باعث شد نقاط خشک‌تر پارک ملی یلوستون نیز به آب دسترسی پیدا کنند و پوشش گیاهی نیز گسترش بیشتری پیدا کند و درنتیجه خاک نیز تحت فرسایش کمتر قرار بگیرد.
درست نقطه مقابل آنچه در اذهان بسیاری از ما درباره رفتار گرگ‌ها نقش بسته و ماحصل تعمیم روابط انسانی به حوزه‌های طبیعی‌ست، حذف گرگ‌ها چرخه‌های طبیعی را از حرکت عادی خود بازمی‌دارد و تعادل طبیعی را برهم می‌زند. این اتفاقی‌ست که در بسیاری موارد در ادبیات شفاهی و کتبی به آن اشاره نمی‌شود.
ویدئو را با صدای جورج مونبیو می‌شنوید که خود یکی از فعالان محیط زیست در بریتانیاست. مونبیو ستون نویس هفتگی روزنامه گاردین است و تاکنون هشت کتاب از او منتشرشده است.
منابع: [button color=”black” size=”normal” alignment=”none” rel=”nofollow” openin=”samewindow” url=”https://iranwire.com/fa/videos/15990″]ایران وایر[/button]
[button color=”green” size=”normal” alignment=”none” rel=”follow” openin=”samewindow” url=”http://sustainablehuman.tv/remix/how-wolves-change-rivers”]http://sustainablehuman.tv[/button]
