منقول است که پیامبر داخل مسجد زریق شد و آنجا وضو گرفت و چون از قبله‌اش تعجب کرد، آنجا نماز نخواند[i]. هرچند از این حدیث نمی‌توان حکمی شرعی جهت عدم اقامه نماز در مساجدی با قبله اشتباه پیدا کرد و رفتار پیامبر را در مقام ایجادکننده سنت با توجه به حساسیت‌هایش نمی‌توان به‌عین به رفتار عموم مسلمین بسط داد و باید ملاحظاتی را در نظر گرفت، ولی هرگاه در برابر قبله اشتباهی که یک بنای عبادی، به مسلمین عرضه کرده است قرار می‌گیریم، ممکن است با صحنه‌هایی همچون تصویر زیر در حرم مطهر حضرت شاهچراغ احمد بن موسی (ع) در شیراز مواجه شویم که این پرسش را در ذهن زنده می‌کند که حداقل‌های اسلامی بودن یک اثر معماری چیست؟ آیا کسانی را که خداوند به راه راست هدایت کرده را به راهی دیگر منحرف کردن چیزی از اسلام در عمل یک معمار باقی می‌گذارد؟ و آیا بااین‌همه هیاهویی که در طرح توسعه حرم در شیراز از سر دردمندی دینی رخ داد، این خطای شرعی بارز اصلاح شد؟ و آیا اساساً اصلاح این وضع برای متصرفان و مداخله گران در بافت تاریخی شیراز دارای الویت بود؟
- جهت گیری خطای نمازگزاران در صحن حرم مطهر شاهچراغ
انحراف قبله در گنبدخانه و صحن حرم مطهر شاهچراغ
شاید به‌زعم کسانی در برابر مزایای فرهنگی و تمدنی که سنت معماری به‌اصطلاح اسلامی به جامعه مسلمین بخشیده است، چنین خطاهایی قابل‌گذشت جلوه کند. اما زمانی که خود این سنت از روی الویت ها و ارزش‌های اسلام عبور می‌کند و نظام الویتی خودش را طرح می‌کند هنوز هم می‌توان آن را اسلامی نامید؟ در وقف نامه مسجد چهارباغ اصفهان که آن را سرآمد ابنیه مذهبی دوران صفوی و دوران صفوی را سرآمد ادوار معماری اسلامی می‌دانند، وزیر دیوان، شاه را قبله صوفی زادگان خطاب می‌کند[ii]. بی‌شک امیال شاه نیز بر هر ارزش بدیهی اسلامی چیره و مستولی است. چه اینکه مگر می‌توان اسلامی را جدا از منویات ایشان متصور شد؟ در همین راستاست که برای رعایت ظواهر مدرسه مادر شاه و هیبت شاهراه صفوی، محراب گنبد خانه قریب به ۴۵ درجه از محور قبله انحراف دارد. آن‌هم در نزدیکی زمانی و مکانی به مساجد میدان نقش‌جهان که رعایت قبله را یکی از نقش‌آفرین‌ترین مؤلفه‌های پی‌رنگ بنا قرار داده بوده‌اند.
دریغ اینجاست که بر حاشیه دو محراب دیگر این مسجد در شبستان، معمار هوشمند اسیر در بند نظر کارفرما، ماجرای تغییر قبله را به روایت آیه ۱۴۳ بقره نقل کرده است. گویی هشداری پنهان داده است که آنچه این بنا را برافراشته است، نه حب دین که تعصب نمایش قدرت در شمایل تقارن است. همان شمایلی که در طرح توسعه حرم علوی در نجف نیز رعایتش بر صحت قبله پیشی گرفته است.
نجف چشیدگان می‌دانند که اهالی نجف قبله صحیح را، قبله مسجد هندی می‌دانند و اساساً یکی از محسنات برپایی این مسجد، اصلاح قبله در بافت مجاور حرمی بوده است که چهارچوبش در همان دوران صفوی بسته‌شده است. قبله صحیح نسبت به اضلاع گنبد خانه مرقد حضرت امیر (ع) و دیوارهای پیرامونی‌اش انحرافی معنادار دارد. هرچند ممکن است در نظر برخی فقها، عدم علم به این انحراف، یا میزان آن مبطل نماز نباشد، اما همان‌طور که عاملان و نظربازان معماری اسلامی، بر این باورند که این مکتب، ظرایف روحی و قدسی رابطه انسان با معبود را نیز مدنظر قرار می‌دهد، این‌همه بی‌ذوقی که قبله حرم اولین امام معصوم را منحرف از قبله محمدی (ص) به حال خود رها کرده و در جهت اصلاح آن عملی صورت نگیرد را نمی‌توان برتافت.
در طرح توسعه‌ای که مجموعه «معمار حرم» به سیادت دکتر هادی ندیمی به متولیان حرم علوی تحویل داده است، در تداوم همان رفتاری که در طرح صحن حضرت زهرا(ص) از سوی ایشان انجام پذیرفته بود، صحن‌هایی متعامد با خطوط فعلی حرم و در راستای دقیق جغرافیایی جنوبی – شمالی و شرقی – غربی پیش‌بینی‌شده است که فضای زیارتی و عبادتی حرم نجف را چندین برابر توسعه می‌دهد. صحن‌هایی برای مراسم دعا و برپایی نماز جماعت. صحن‌هایی که با توجه به زوایای شان در هیچ‌کدام از آن‌ها یا نمازگزاران قبله صحیحی ندارند و یا در صورت چرخش به سمت قبله صحیح، صف‌ها با شلختگی ادراک فضایی و آشفتگی در روابط با اطراف تشکیل خواهند شد.
پرسشی که جای طرح دارد آن است که بنا بر چه الویتی صحن‌های اطراف نباید به سمت صحیح قبله چرخش داشته باشند؟ چرا این مداخله عظیم دریکی از متراکم‌ترین و تشکل‌یافته‌ترین بافت‌های شیعی، با از بین بردن بسیاری دانه‌های به سمت قبله، بنا به‌ضرورت مقیاس، سمت‌گیری صحیحی نداشته باشد؟ در صورت ساخت این طرح، همانند صحن حضرت زهرا (ص)، تا زمانی که این مداخله کالبدی پابرجا بماند یعنی حداقل برای دهه‌ها، نماز شیعیان در این حرم با مشکل مواجه خواهد بود. طرحی که به برپایی پایه‌ای‌ترین شکل عبادت نمی‌تواند پاسخ بدهد، به کدام مزیت در این پروژه پاسخ داده است؟ به‌راستی در برابر آن رفتار حضرت رسول که در ابتدای سخن آمد، جز تعجب از چنین رویکردهایی در طراحی چنین فضاهای مقدسی که قرن‌هاست از سوی معماران صورت می‌پذیرد، چه انتخابی وجود دارد؟
همان‌طور که بنای مرقد مرحوم امام (ره) از شدت زینت و تفاخر در تضاد با خلق‌وخو و شیوه زیست ایشان قرار دارد، گویا بناست تا حرم نخستین امام هدایت‌کننده مسلمین نیز، تجلی‌گاه انحراف قرار بگیرد. به نتیجه رسیدن این طرح حسرت بزرگی خواهد بود که بر دل شیعه می‌ماند و شاید به‌راستی آخرین میخی باشد که با تابوت تشریفات زده عبارت «معماری اسلامی» خواهد نشست. در ذهن خود مقایسه کنید جنجال‌های بسیار رسانه‌ای را که بر برج ساعت مکه در اعتراض به متولیان سعودی و وهابیت انجام گرفت که سایه‌ای بر کعبه افتاده است. آیا بیم آن نمی‌رود که این طرح توسعه چشم‌گیر، که قطعاً کینه‌توزی‌هایی را در پی خواهد داشت با طعن و لعن دشمنان تشیع روبرو شود؟
ضمن آن‌که حق و تکلیف پاسخگویی را برای بزرگواران مجموعه «معمار حرم» وارد می‌دانیم باید به خاطر بیاوریم که باری حضرت رسول(ص) و باری دیگر زین‌العابدین (ع) معمارانی را که قصد زینت بنا را داشته‌اند از در مسجد بیرون رانده‌اند. خدا نکند که تلاش مخلصانه یاران این مجموعه، در عالمی دیگر چنین پاسخی دریافت کند.
[divider]پانوشت[/divider]
[i] به نقل از حجه الاسلام قاسم صادق پور
http://www.tebyan-golestan.ir/Articles/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-118/%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-13383.aspx#_edn4
سند روایت: ابن شُبّه ابویزید عمر بن شُبه النمیری ، تاریخ المدینه المنوره ، ج۱، ص ۷۷
[ii] منقول از محمدنادر نصیری مقدم، میراث جاودان، وقف، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت
http://raz.ahlolbait.com/content/%D9%88%D9%82%D9%81-%E2%80%8F%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86
