نویسنده: مصطفی تقی‌لو | کارشناس ارشد معماری
مسجد خانه خدا و مهم‌ترین پایگاه شعایر دینی و اصلی‌ترین پایگاه تداوم ارزش‌های اسلامی در جامعه است. با این نگاه مسجد جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ عمومی جامعه اسلامی دارد و فرهنگ‌سازی در ابعاد مختلف این پایگاه از ضرورت، اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است. از این رو معماری مسجد نیز باید تبلوری از جهان‌بینی و ایدئولوژی ناب اسلامی باشد. مهم‌ترین و اصیل ترین منابع اسلام ناب ابتدا قرآن کلام‌الله است و بعد از آن گفتار و کردار حضرت محمد(ص) پیامبر اسلام و سیزده معصوم دیگر که به صورت حدیث و روایت در دسترس است. مساجد از ظهور اسلام تاکنون در انواع مختلف در جای‌جای کره زمین، هرجا که عده‌ای از مسلمانان ساکن شده‌اند ساخته شده است. اولین مسجدی که در ابتدای ظهور اسلام ساخته شده، بنای اولیه مسجد قبا است که به دستور پیامبر و تحت نظارت مستقیم خود او بنا شده است. پس از آن مسجدالنبی و دیگر مساجدی که تحت نظر مستقیم معصوم احداث شده است، مسجد کوفه نام دارد که در زمان زمام‌داری حضرت علی(ع) بوده است. پس از آن‌که اسلام به سایر ممالک دنیا گسترش پیدا کرد مساجد به صورت‌های مختلفی احداث شدند که تفاوت‌های اساسی با دو مسجد یادشده دارند. حال ممکن است معماران و علاقه‌مندان به طراحی مسجد در میان این‌همه تنوع در طراحی و ساخت دچار این سردرگمی شوند که به چه شیوه‌ای عمل کنند. جست‌وجو در میان منابع اسلامی درباره فلسفه وجودی مسجد و دستورهایی که مستقیما به نحوه ساخت مسجد اشاره دارد می‌تواند راه‌گشا باشد. در ادامه به تعدادی از منابعی که می‌توانند این نیاز را تا حدود زیادی برآورده کنند اشاره می‌شود.
[divider]فرهنگ‌نامه مسجد[/divider]
نویسندگان: محمد محمدی ری شهری، با همکاری و ترجمه مرتضی خوش‌نصیب
ناشر: مؤسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث
شمارگان: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۱۸۴ صفحه
کتاب فرهنگ‌نامه مسجد، شامل رهنمودهای قرآن و حدیث درباره مساجد است که با نظمی نوین تنظیم شده است. در فصل‌های دوازده‌گانه این کتاب، فضلیت، برکت‌ها، ساختن، بزرگداشت، آبادانی معنوی مسجد، حضور زنان در مسجد، خدمت به مسجد، احکام و آداب مسجد، ویران کردن مسجد، برترین مسجدها، مسجد درون خانه و مسجدهای نکوهش‌شده مورد بحث قرار گرفته‌اند. کتاب فرهنگ‌نامه مسجد برای اولین بار از سوی مؤسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث منتشر شده است. همچنین این کتاب به صورت آن‌لاین و با امکان جست‌وجو در متن در پایگاه الکترونیکی www.lib.eshia.ir در دسترس است.
[divider]سیمای مسجد[/divider]
نویسنده: رحیم نوبهار، ناشر مؤلف
چاپ اول: ۱۳۷۲
از میان کتبی که در نصوص دینی به دنبال استخراج مبانی و الگو برای طرح مسجد است، سیمای مسجد اثری متمایز است. از آن رو که جز ذکر آیات و روایات، با دسته‌بندی موضوعات، به تحلیل هر مورد پرداخته و گمانه‌های برآمده از هرکدام را در قیاس با دیگر منابع، با دقت قابل قبولی به نتیجه رسانده است. از این نظر می‌توان این اثر را مفصلی میان کتب حدیثی پیرامون مسجد و تحلیل‌های معمارانه حول این موضوع دانست.
[divider]استوانه نور [/divider]
نویسنده: محمدسهیل بهرام‌نسب
ناشر: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما
(نگاهی به مسجد قبا، نخستین بنیان تقوا )
در این پژوهش نگارنده کوشیده است با پژوهش در منابع معتبر تاریخی، مسجد قبا را به عنوان یکی از تاریخی‌ترین و مقدس‌ترین مسجدهای دوره اسلامی معرفی و بررسی کند. این پژوهش در ده فصل فراهم آمده است. این کتاب می‌تواند راهنمای کسانی باشد که می‌خواهند مسجد قبا را به عنوان اولین نمونه ساخته‌شده مسجد مورد بررسی قرار دهند
[divider]راهنمای ضوابط معماری مساجد[/divider]
این کتاب توسط وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری و دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تهیه شده است. کتاب دارای سه فصل است، فصل اول مربوط به کارکردهای مساجد است، فصل دوم در مورد معماری مساجد تاریخی و معاصر، گونه‌شناسی مساجد، بررسی چند نمونه مساجد تاریخی و معماری مساجد معاصر است و فصل سوم نیز مبانی نظری و برنامه‌ریزی فضای مسجد را دربر می‌گیرد، فصل سوم ویژگی‌های بنیادی مساجد، کالبد، احکام فقهی و معماری مساجد، تزئینات، کیفیت زمین، مرمت، مدیریت مسجد، دیدگاه طراحان امروز، برنامه‌ریزی فضای فیزیکی مساجد، عوامل مؤثر در ساماندهی مسجد، طراحی روشنایی برای قرائت و طراحی صوت را بیان می‌کند.در آخرین بخش کتاب مجموعه مقالات کنفرانس برگزارشده در عربستان سعودی نیز آمده. اولین چاپ این کتاب درسال ۸۶ انجام شده است.
[divider]هنر و معماری اسلامی مسجد[/divider]
نوسنده: میثم زندی
ناشر: پژوهشگران نشر دانشگاهی
در این مجموعه از منابع مهمی نظیر قرآن، بحارالانوار محمدباقر مجلسی، علل‌الشرایع، من لایحضرالفقیه، محمدبن علی ابن‌بابویه و… استفاده شده است. این کتاب شامل پنج فصل است. فصل اول با عنوان ظهور اسلام و فضای صدر اسلام به چگونگی ورود اسلام به فضای هنری و معماری مساجد اولیه پرداخته است. در فصل دوم هنر و زیبایی از دیدگاه منابع اسلامی در چهار زیرفصل مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل به جمال خداوندی، زیبایی و جمال هستی، انواع زیبایی تذکر داده‌شده در قرآن و به وجود آوردن زیبایی‌ها پرداخته شده است. فصل سوم با عنوان معماری اسلامی، شامل چهار زیرفصل است که به بررسی شیوه‌ها و ساختمان معماری می‌پردازد و همچنین طرح‌ها و نقوش مختلف معماری را بیان می‌کند و به معماری بناهای مختلف از جمله بازارها و کاروان‌سراها و ساختمان‌های نظامی و… می‌پردازد و همچنین معماری کشورهای مختلف را از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار می‌دهد. فصل چهارم با عنوان معماری اسلام از ظهور اسلام تا قرن یازدهم هجری، شامل نه زیرفصل است و مساجد اسلامی خارج از عربستان را مورد بررسی قرار می‌دهد و همچنین چگونگی نفوذ هنر ایران به کشورهای اسلامی و معماری چند شهر. فصل پنجم با عنوان مسجد شامل نه زیرفصل است و در آن به تعریف مسجد، معماری خانه حضرت محمد (ص)، عناصر اصلی مسجد و کارهایی که در یک مسجد می‌توان انجام داد پرداخته شده است.
[divider]کتاب‌شناسی مسجد [/divider]
کتب و مقالات: سعید عباسی‌نیا
ناشر: ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور
تاریخ چاپ: تهران، ۱۳۷۹
در این مجموعه که جلد اول آن منتشر شده سعی شده است همه منابع مرتبط با مسجد اعم از کتاب، مقاله، پایگاه الکترونیکی و غیره به زبان‌های مختلف از جمله فارسی، عربی، ترکی، اردو، فرانسه، انگلیسی و آلمانی گردآوری شود.
[divider]فرهنگ‌نامه مسجد[/divider]
مجموعه دوجلدی هنر و معماری مساجد: به‌کوشش ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی‌هنری مساجد
انتشارات: رسانش
اگر حجم کتاب‌ها و مقالاتی که درباره مسجد نگاشته شده بر موضوعات آن تقسیم شود، بیش از نود درصد مطالب به معماری بازمی‌گردد و حجم ناچیزی سهم بقیه موضوعات است که بخشی از این مقالات به مسجد به عنوان نماد هنرهای دینی نگریسته‌اند بنابراین تلاش شده در این کتاب از طریق بررسی هنر معماری مساجد به اهمیت نقش و جایگاه مساجد در جامعه واقف شویم.
مجموعه دوجلدی هنر و معماری مساجد حاوی مقالات نویسندگان و مترجمان در زمینه هنر و معماری مساجد با عناوینی چون هنر ایران، نگاهی از قرن پنجم تا سده هفتم هجری، معماری مساجد صخره‌ای در ایران، هنر معماری در عصر صفوی، فرم‌ها و نقش‌های نمادین در مساجد ایران، معماری مساجد دوره خوارزمشاهی در خراسان، معماری شهری مسجد در مکتب اصفهان، تأثیر شکل معماری مسجد در درک و انتقال معانی و مفاهیم، سیری در نماسازی مساجد در ادوار اسلامی و… است.
[divider]مسجد در سفرنامه‌ها[/divider]
به‌کوشش دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد
این کتاب می‌تواند اطلاعاتی بدهد از مساجدی که سفرنامه‌نویسان در مورد آنها نوشته‌اند و اکنون ساختمان آنها تغییر کرده یا به‌کل از بین رفته است. مثلا مسجد کوفه در سفرنامه از حرم تا حریم فخرالملک این‌گونه معرفی شده است: بعدازظهر به اتفاق خوانین برای زیارت حضرت مسلم بن عقیل (ع) به کوفه رفتیم. کوفه در سمت شرق نجف اشرف به فاصله یک فرسنگ واقع است. مسجد کوفه عبارت است از صحنی مربع که در اطراف دیوار و طاق نما مانند دارد. در وسط حیاط چند محرابی ساخته شده که محل عبادت حضرت رسول (ص) و مقام حضرت ابراهیم (ع)، حضرت آدم (ع)، حضرت نوح (ع)، حضرت خضر (ع)، حضرت امیرالمؤمنین (ع)، حضرت سجاد (ع)، حضرت امام جعفر صادق (ع)، حضرت جبرئیل (س) و غیره است. در هر مقامی دو رکعت نماز و بعضی مقام‌ها چهار رکعت نماز وارد است.
[divider]مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد: افق آینده[/divider]
زیر نظر مرجان کاظم‌زاده عطوفی
ناشر: دانشگاه هنر
در این مجموعه چهار جلدی، مقالات مربوط به همایش «معماری مسجد: افق آینده» و همایش «معماری مسجد: دیروز، امروز، آینده» به طبع رسیده است. دوره اول این همایش در سال ۱۳۷۶ در پردیس هنر اصفهان و دوره دوم در مهرماه ۱۳۷۹ در مسجد- مدرسه آقابزرگ کاشان با هدف بررسی اصول و ضوابط حاکم بر طراحی مسجد برگزار شد. موضوعات مورد بحث در همایش عبارت بودند از: شهر و مسجد، طبیعت و مسجد، نظام ساخت و ساز مسجد، فناوری زمان و معماری مسجد، مدیریت حفظ، نگهداری و مرمت مسجد، نصوص دینی و معماری مسجد و تجربیات نوین در طرح و ساخت مسجد.
[divider]کالبد خدایان[/divider]
تجلی امر قدسی در معماری اقوام گوناگون
نویسنده: پژمان شقاقی
ناشر: قصیده سرا
چاپ اول: ۱۳۸۴
از شرق دور تا امریکای لاتین، هر تمدنی با نمادها و اسطوره هایش فضاها و مکان‌هایی را تقدیس کرده و آنها را جایگاهی مناسب در پرستش خدا یا خدایگان قرار داده است. هرچند این اثر ارتباط مستقیمی با مسجد ندارد اما این کتاب در دو فصل مشتمل بر مبانی نظری و نمونه‌های موردی، به ماهیت امر قدسی، مکان مقدس و فرآیندهای تقدیس مکان پرداخته است و مصداق‌های آن را در جای‌جای تمدن بشری نشان داده است.
[divider]مسجد ایرانی، مکان معراج مؤمنین[/divider]
نویسنده: سیدمحمد بهشتی
ناشر: روزنه
چاپ اول، ۱۳۸۹
هرچند در این پرونده سعی بر آن است که منظری به مسجد گشوده شود که فارغ از قرائت‌های طول تاریخ و عرض جغرافیا، معنای غایی مسجد را موضوعیت ببخشد، با این حال نمی‌توان انکار کرد که از برجسته‌ترین گونه‌های شناخته‌شده در میان مساجد، مساجد ایرانی‌اند و درک جهان برسازنده آنان می‌تواند به درک فرآیندهای مؤمنانه‌ای منجر شود که در روزگار معاصر به‌کارآمدنی است. فصل‌های کتاب بر این عناوین مشتمل است: نسبت ظاهر و باطن در معماری ایرانی، دین از منظر فرهنگ ایرانی، معنا و ماهیت موزه، مسجد: مکان معراج مؤمنین. مؤلف در این اثر با نقدی بنیادین بر نگاه موزه‌‌نگر ما به ماهیت مسجد، میان جهان خلق‌کننده این آثار با جهان قرائت‌کننده روزگار تمایز قائل می‌شود و در فصل آخر، با قرائتی منحصر‌به‌فرد به بازخوانی مسجد امام اصفهان می‌پردازد و در توازی با فرآیند عبادت، معنا را در هر جزئی از بنا تبیین می‌کند.
