در ادامه سلسله یادداشت های با موضوع جایگاه مدیریت شهری و نحوه تعاملات آن با سایر نهادهای انتصابی و انتخابی، این بار نگاهی خواهیم داشت به تجربه کشورهای پیشرو در برنامه ریزی شهری و تنظیم رابطه شهرداری و شورای شهر و خواهیم دید که چگونه در این کشورها مفهوم حکومت شهری توسعه یافته و زمینه ساز تقویت نظام مدیریت فضای ملی را فراهم آورده است.
[divider]این چهار مدل[/divider]
در کشورهای مختلف طبق بررسی‌های صورت گرفته معروف‌ترین و پرکاربردترین نوع حکومت‌های شهری به‌قرار زیر است که در ادامه به توضیح هریک پرداخته می‌شود.
۱- مدل شهردار – و – شورا (شهردار قوی – شورا و شهردار ضعیف – شورا)
۲- مدل شورا – مدیر شهر
۳- مدل کمیسیونی
۴- مدل گردهمایی و نشست شهری باز و نماینده[۱]
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تفاوت بین شکل شهردار – شورا و شورا – مدیر به‌طور مداوم کمتر و کمتر می‌شود. شهرهای دارای شکل شهردار – شورا سعی در بهبود مدیریت دارند و شهرهای دارای شکل شورا – مدیر در جهت تقویت رهبری و پاسخ‌دهی سیاسی تلاش می‌کنند.
[divider]1- مدل شهردار – و – شورا[/divider]
این شکل ازجمله انواع سنتی حکومت شهری در ایالات متحده است. در این شکل از حکومت شهری درصورتی‌که قدرت شورا کاهش یابد شهردار اختیارات و قدرت بیشتری پیدا می‌کند. ازاین‌رو این مدل را می‌توان به دو شکل شهردار ضعیف – شورا و شهردار قوی – شورا تقسیم کرد ازجمله ویژگی‌های مهم این شکل از حکومت شهری می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
- تفکیک قدرت بین شهردار منتخب مستقیم و شورای شهر
- شهردار دارای قدرت اجرایی است درحالی‌که شورا قدرت قانون‌گذاری را به عهده دارد.
- شهردار اغلب به‌طور مستقیم انتخاب می‌شود و تمام‌وقت و با مقرری معین است.
این شکل از حکومت شهری معمولاً در شهرهای بزرگ یا خیلی کوچک به کار می‌رود. شهردار بسته به منشور شهر، می‌تواند قوی و یا ضعیف باشد. برخی از شهرهایی که گونه‌هایی از این مدل را به کار گرفته‌اند، عبارت‌اند از: لس‌آنجلس، نیویورک، هیوستون.
- شهردار ضعیف – شورا
در این مدل شورا واجد بخش قابل‌توجهی از قدرت اجرایی است که از طریق کمیته‌های زیرمجموعه خود اعمال می‌کند. شهردار دارای قدرت و اختیار اجرایی اندکی است اما تعدادی از کارکردهای قضایی و قانون‌گذاری را به عهده دارد. بسیاری از مسئولان بخش‌های شهرداری در این‌گونه شهرها مستقیماً انتخاب می‌شوند. در گذشته نتیجه چنین نظام و حکومت شهری فقدان رهبری سازمان‌یافته بود زیرا قدرت و مسئولیت در این مدل از حکومت بسیار پراکنده بود. تنها شخصی که در این سیستم قادر بود مراجع قدرت متفرق را با همدیگر هماهنگ کند اربابان شهر[۲] یا ماشین سیاسی[۳] بود؛ اما هزینه‌هایی که برای خدمات وی پرداخت می‌شد بسیار بالا و کیفیت نتایج آن نیز پایین بود.
- شهردار قوی – شورا
با توجه به زمینه تاریخی‌ای که بدان اشاره شد، سیستم شهردار قوی – شورا قابل‌انتظار بود که اکنون در بسیاری از شهرهای دنیا پذیرفته‌شده است. در این مدل از حکومت شهری، شهردار، رئیس شورای شهر است و حق وتوی قوانین و مصوبات عادی شورا را دارد. وتو ممکن است قطعی یا مشروط باشد که در حالت اخیر می‌تواند در صورت کسب اکثریت معینی از شورا ملغی گردد. شهردار معمولاً بودجه شهرداری را تهیه و تسلیم شورا می‌کند، جلسات خاصی را برای تصمیم‌گیری شورا برگزار می‌کند، رؤسای بخش‌های مختلف را نصب و عزل می‌کند و می‌تواند جهات اصلی و راهنمایی کلی را تعیین کند.
[divider]۲- مدل شورا – مدیر شهر[/divider]
این شکل از حکومت شهری چالش جدی در برابر شکل سنتی حکومت شهری «شهردار – شورا» است و به‌سرعت در حال گسترش است. شکل شورا – مدیر برگرفته از روش سازمان‌دهی شرکت‌های تجاری در ربع اول قرن بیستم است. یک مدیرکل با فعالیت‌های اجرایی متنوع از سوی هیئت‌مدیره انتخاب می‌شود و به آنان نیز پاسخگو است. زمانی که این ایده در حکومت شهر اجرا شد، شکل شورا – مدیر شهر (با شورایی منتخب و مدیری منتصب) شکل گرفت. در این مدل، تصویب قوانین و مقررات، تأیید بودجه، تعیین نرخ مالیات و استخدام مدیری برای شهر توسط شورا صورت می‌گیرد. در اینجا شهردار نیز دارای نقشی اساساً تشریفاتی است. ویژگی‌های عمده به شرح زیر است:
- شورای شهر بر تشکیلات اجرایی نظارت دارد و سیاست‌گذاری و تنظیم بودجه را بر عهده دارد.
- شورا برای انجام عملیات و اداره فعالیت‌های روزانه شهر فردی را به عنوان مدیر استخدام می‌کند.
- شهردار اغلب از میان اعضای شورا و به شکل دوره‌ای انتخاب می‌شود.
[divider]۳- مدل کمیسیونی[/divider]
در این مدل هیئت کوچکی از اعضای منتخب کمیسیون که هم درباره سیاست‌های کلی اداره و امور اجرایی شهر و هم وظایف معمول شورای شهر تصمیم گیری می‌کنند، جایگزین شورای شهر می‌شود. هر یک از اعضای کمیسیون در حقیقت رئیس یک یا چند بخش از شهرداری نیز هستند. همچنین کمیسیون ممکن است هیئت‌ها و کمیته‌های مختلفی را برای کار در حوزه‌هایی چون بهداشت، کتابخانه‌ها، تفریحات و غیره ایجاد کند. یکی از اعضای کمیسیون، یا توسط شهروندان به‌طور مستقیم یا توسط اعضای همکار در کمیسیون به عنوان شهردار برگزیده می‌شود. او رئیس اجرایی شهرداری نیست اما در شرایط برابر، نظر وی ارجح است. شهردار به‌ندرت دارای حق وتو است و صرفاً به شکل تشریفاتی از دیگر اعضای کمیسیون متمایز می‌شود. این شکل از حکومت شهری کمتر موردتوجه واقع‌شده است. دلایل این عدم توجه، فقدان موفقیت در این سیستم ناشی از تفرق و پراکندگی قدرت میان اعضای منتخب کمیسیون و ناتوانی آن‌ها در تمرکز مسئولیت‌ها در دست یک شخص یا مرجع واحد است.
[divider]۴- مدل گردهمایی شهری باز/نماینده[/divider]
گردهمایی یا نشست شهری باز ازجمله اشکال حکومت شهری و قانون‌گذاری شهرداری است که کاربرد زیادی ندارد. در این نوع از حکومت شهری هیئت منتخبان در مواقع ضروری از طریق انتشار اطلاعیه‌هایی که در آن فهرست و شرح موضوعاتی که باید درباره آن رأی‌گیری شود گنجانده‌شده است، خواستار برگزاری گردهمایی شهر می‌شوند. یکی از اعضای برگزارکننده نشست، بند به بند موضوعات دستور جلسه را می‌خواند و هریک را تشریح می‌کند تا مطمئن شود رویه پارلمانی رعایت می‌شود. ویژگی‌های عمده این مدل به شرح زیر است:
- تمام شهروندان می‌توانند در بحث‌های گردهمایی شهر حضور یابند و مشارکت کنند.
- در این مدل افرادی از طرف ساکنان شهر به‌عنوان نماینده آنان در رأی‌گیری‌های نشست شهر انتخاب می‌شوند.
- زمان، مکان، فهرست و شرح مختصر موضوعات هر یک از نشست‌های شهر باید از طریق اعلان عمومی اطلاع‌رسانی شود.
- هیئت منتخبان مسئولیت اجرای سیاست‌های نشست را بر عهده دارند.
[divider]پانویس[/divider]
[۱] Open Town Meeting and Representative Town Meeting
[۲] Bosses
[۳] Political Machine
