ایران به سمت بیابانی شدن در حرکت است و کارشناسان در این زمینه هشدارهای جدی داده‌اند. کانون‌های بحرانی در شرق، مرکز، غرب و جنوب ایران فعال‌شده‌اند و در خوزستان معضل گردوغبار به یک چالش ملی تبدیل شده است. در حال حاضر چه مساحتی از ایران را بیابان‌ها تشکیل می‌دهد و چه عاملی در تشدید کانون‌های گردوغبار تأثیرگذار است؟
فرهاد سرداری مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با خبرنگار محیط‌زیست ایانا به این پرسش‌ها پاسخ داده است.
چند درصد از خاک ایران مناطق بیابانی و نیمه بیابانی است و مساحت آن‌ها چقدر است؟
از مجموع ۱۶۴ میلیون هکتار مساحت کشور ۳۲ میلیون هکتار آن بیابان، ۸۵ میلیون هکتار مرتع، ۱۴ میلیون هکتار عرصه‌های جنگلی است.
چه میزان از این مساحت، کانون‌های بحرانی بیابانی است؟
بر اساس مطالعات سال ۱۳۸۵ سطح کانون‌های گردوغبار معادل ۷/۷ میلیون هکتار بوده اما با توجه به طرح مطالعات به‌روزرسانی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در ۲۲ استان بیابانی کشور که توسط دفتر امور بیابان در حال مطالعه است، پیش‌بینی می‌شود این سطح در ده سال اخیر افزایش قابل‌ملاحظه‌ای پیدا کرده است.
مساحت کانون‌های فرسایش‌های بادی و آبی در این بیابان‌ها چقدر است؟
از کل مساحت بیابان‌های ایران که مساحت حدود ۳۲ میلیون هکتار را دربرمی گیرد بیش از ۲۱ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تأثیرات فرسایش بادی است که از این میزان بیش از ۱۰ میلیون هکتار به‌عنوان کانون‌های فرسایش بادی است. از آنجا که فرسایش آبی در شیب‌های تند مناطق پر بارش و با پوشش گیاهی ضعیف رخ می‌دهد و به دلیل اینکه بیابان‌ها دارای شیب تند نبوده و از بارش قابل‌ملاحظه‌ای نیستند فرسایش آبی در بیابان‌ها کمتر مشاهده می‌شود.
کانون‌های تولید گردوغبار داخلی به چه میزان وسعت دارد؟ پراکندگی آن‌ها در استان‌های مختلف نظیر خوزستان، سیستان و بلوچستان، اصفهان، تهران، قزوین، فارس و… چگونه است و در هر کدام به تفکیک چه مساحتی را شامل می‌شود؟
تاکنون طرحی برای کانون‌های تولید گردوغبار در کشور تهیه نشده است و در حال حاضر کمیته ملی مقابله با گردوغبار در حال شناسایی این مناطق در سطح کشور است، اما در استان خوزستان طرحی تهیه شده که مساحتی در حدود ۳۵۱۸۷۵ را دربرمی گیرد. اما استان‌هایی که دارای تالاب بوده و در سال‌های اخیر تالاب‌های آن خشک شده دارای کانون‌های بیشتری از جنبه تولید گردوغبار هستند.
در هر استان به تفکیک علت به وجود آمدن کانون‌های گردوغبار چه عواملی را شامل می‌شود؟
عمده‌ترین علت آن تغییرات اقلیمی و عدم مدیریت بهینه منابع آب است اما مهم‌ترین عوامل از جنبه انسانی شامل موارد زیر است.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی
سوء مدیریت منابع آب سطحی
عدم تحقق حقابه رودخانهها، دریاچه‌ها و تالاب ها
تخریب پوشش گیاهی
و البته عوامل طبیعی از جمله شرایط ژئومورفولوژی منطقه، نوع رخساره، توپوگرافی نیز دخیل هستند
فراوانی و درصد کانون‌های گردوغبار در یک یا دو دهه اخیر در این استان‌ها چگونه بوده است؟
استان‌های خوزستان، کرمان و جنوب کرمان و سیستان و بلوچستان و فارس به دلیل وجود تالاب‌های خشک شده در دهه اخیر به ترتیب دارای فراوانی کانون‌های گردوغبار بوده‌اند.
به شکل خاص در خوزستان وسعت کانون‌های تولید گردوغبار به چه میزان است و چرا به وجود آمده‌اند؟
وسعتی برابر ۷۴۷۵۸۴ هکتار از عرصه‌های استان خوزستان جزء مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی هستند . همچنین بر مبنای مطالعات انجام شده توسط سازمان زمین‌شناسی سطحی برابر ۳۵۱۸۷۵ هکتار از اراضی استان خوزستان دارای پتانسیل تولید گردوغبار بوده که از این سطح، مساحتی برابر ۳۴۷۷۶ هکتار(حدود ۱۰درصد) با مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی ذکر شده در بالا دارای همپوشانی است. بنابراین و با توجه به مابقی مناطق با تولید گردوغبار با مساحت ۳۱۷۰۹۹ هکتار، کل سطح با پتانسیل فرسایش بادی، گردوغبار و ریزگرد در استان خوزستان برابر ۱۰۶۴۶۸۳ هکتار خواهد بود.
وسعت بیابان‌های استان خوزستان چقدر است؟
استان خوزستان دارای ۱.۲۷ میلیون هکتار اراضی در قلمرو اقلیم بیابانی و مساحت کل مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی در استان خوزستان برابر ۷۴۷۵۸۴ هکتار است. مجموع سطح این کانون‌های بحرانی ۳۴۱۸۷۲هکتار بوده که ۲۸۱۰۰۴ هکتار آن دارای شدت زیاد، ۴۰۰۲۴ هکتار دارای شدت متوسط و ۲۰۸۴۴هکتار دارای شدت کم است.
چه وسعتی از کانون‌های گردوغبار در خوزستان بر اثر خشک شدن تالاب‌ها و هورها شکل گرفته است؟
از ۴۵۰ هزار هکتار کانون گردوغبار ایجاد شده قریب به ۲۰۰ هزار هکتار آن در دهه اخیر و در پی خشک‌سالی‌های متمادی و عدم وجود بارش‌های جوی در آبخیزهای بالادست و در اثر خشک شدن تالاب‌ها و هورها شکل گرفته است
در ۱۵ فروردین ۱۳۹۶ دولت مصوبه‌ای را برای تأمین حقابه هورهای خوزستان اختصاص داد که بر اساس آن ۶۵۰ میلیون مترمکعب آب از وزارت نیرو گرفته شده و صرف حقابه این هورها شود. آیا وزارت نیرو در ۱۵ ماه اخیر حقابه را اختصاص داده است؟
در برخی از بازه‌های زمانی و برای بخشی از تالاب‌ها این کار انجام شده اما به دلیل در اولویت قرار نگرفتن حق آب زیست‌محیطی نسبت به حقابه سایر بخش‌ها این کار به‌طور کامل صورت نپذیرفته است.
چرا؟
به منظور تأمین حقابه برای تالاب‌ها و هورها باید از سرجمع حقابه سایر بخش ها کسر شود که این کار به دلیل عواقب اجتماعی- اقتصادی و کاهش منابع آبی و خشک‌سالی صورت نپذیرفته است.
شما چند بار مکاتبه با وزارت نیرو داشته‌اید؟
با توجه به اینکه برنامه جامع مقابله با گردوغبار توسط کمیته ملی صورت می‌پذیرد و در این کمیته جلسات مشترک فرسایش با حضور نمایندگان وزارت نیرو صورت پذیرفته و این کمیته که در سازمان محیط‌زیست مستقر است پیگیر این حقابه است.
تاکنون از طریق ستاد مقابله با گردوغبار مکاتبات بسیار متعددی انجام شده است و علی‌رغم اینکه معاون اول رئیس‌جمهور، شورای عالی آب تأکید بر این تخصیص‌ها داشته‌اند، متأسفانه تخصیصی از سوی وزارت نیرو صورت نگرفته است و دلیل آن را این‌چنین ذکر کرده‌اند که به منظور تخصیص حقابه برای تالاب‌ها و هورها باید از سرجمع سایر حقابه ها کسر شود و این کار میسر نیست.
گردوغبار به معضلی ملی به ویژه در خوزستان تبدیل شده است، برنامه شما برای رفع این چالش چیست؟
به طور معمول به‌کارگیری روش‌های اجرایی مرسوم در راستای مقابله با فرسایش بادی و گردوغبار در ایران و جهان عمدتاً شامل عملیات پیشگیرانه، احیایی و اجرایی بوده که در استان خوزستان به منظور مقابله با گردوغبار و فرسایش باید در کانون‌های بحرانی آن استان عملیات اجرایی در قالب پروژه‌های نهال‌کاری، مراقبت و آبیاری، مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری، قرق و مدیریت چرا صورت پذیرفته است. به طوری که در سال‌های ۹۵ و ۹۶ مجموعاً بیش از ۱۰۲ هزار هکتار عملیات اجرایی در قالب پروژه‌های فوق به منظور مقابله با فرسایش بادی و گردوغبار به اجرا رسیده است. به منظور فائق آمدن به این مشکل ملی همکاری سایر دستگاه‌های اجرایی در زمینه تخصیص منابع مالی و تأمین حقابه ضروری است.
به چه میزان درختکاری و آن‌هم از چه گونه‌هایی در خوزستان صورت گرفته است؟ این درختکاری چه وسعتی را مدیریت می‌کند و در خصوص دیگر راهکارها مانند مالچ پاشی، بذرپاشی، بوته کاری و… چه وسعتی را شامل شده است؟
در استان خوزستان عملیات کاشت نهال در سطح ۱۹ هزار هکتار انجام شده است که عمدتاً از نوع کهور پاکستانی و یا گز بوده به علاوه در سطحی بالغ بر ۱۶ هزار هکتار عملیات مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری انجام شده است.
تعهد دولت در برنامه ششم توسعه برای بیابان‌زدایی چقدر است؟
در برنامه ششم توسعه به منظور مقابله با بیابان‌زایی و کنترل کانون‌های فرسایش بادی اعتباری بالغ بر ۵۱۶۸۲۵۸۹ میلیون ریال به منظور انجام عملیات ۵۷۰۰۰۰ هکتار نهال‌کاری، ۴۹۰۲۰۰ هکتار مدیریت رواناب، ۳۴۲۰۰ هکتار بادشکن غیرزنده،۴۵۶۰۰ هکتار مالچ پاشی پیش‌بینی گردیده است.
تعهد دولت در برنامه پنجم توسعه برای بیابان‌زدایی چقدر بود؟
احیاء و توسعه پوشش گیاهی کانون‌های بحرانی و اراضی تحت تأثیر (نهال‌کاری و بذرپاشی) و همچنین مدیریت روان آب‌ها در مناطق بیابانی ۱۲۹۸۲۹ هکتار است، که شامل ۵۸۷۱۲ هکتار نهال‌کاری، ۸۷۴۵ هکتار بذرکاری و بذرپاشی، ۶۱۰ هکتار مالچ پاشی، ۷۵۸۳ هکتار احداث بادشکن زنده و غیرزنده، ۵۴۱۷۶ هکتار مدیریت رواناب‌ها، ۳۳۸۷۶ هکتار مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی، ۱۶۳۷۰۵ هکتار جمع عملکرد پروژه‌های شاخص.
جمع اعتبار مصوب موافقت‌نامه در برنامه پنجم توسعه ۳۶۹۲ میلیارد ریال که ۱۵۸۴ میلیارد ریال(۴۳درصد) آن تخصیص داده شده است.
جمع عملکرد پروژه‌های شاخص در برنامه بر اساس موافقت‌نامه‌های مبادله شده ۱۶۳۷۰۵ هکتار است که بیش از ۵۳درصد پیشرفت فیزیکی نشان می‌دهد .
تعهد دولت در برنامه چهارم توسعه برای بیابان‌زدایی چقدر است؟
اعتبار مصوب سند توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی ۱۴۸۸ میلیارد ریال در مقابل همان ۵/۱ میلیون هکتار عملیات اجرایی که شامل نهال‌کاری ، بذرکاری و بذرپاشی ، مدیریت هرز آب‌ها ، احداث بادشکن‌های زنده و غیرزنده و مالچ پاشی است.
آیا به لحاظ بودجه‌ای می‌توانیم به اهداف برنامه ششم برسیم؟
با نگاهی به برنامه‌های توسعه در ۴ دهه اخیر کاملاً مشهود است که اختلاف بسیار زیادی بین بودجه پیش‌بینی شده در برنامه و تخصیص آن وجود دارد و هیچ‌گاه بودجه تخصیص یافته متناسب با پیش‌بینی نبوده است با این روند مسلماً نمی‌توان به اهداف از پیش تعیین شده دست یافت.
در مصاحبه‌های گذشته آقای گرشاسبی عنوان کرده بود ۲۲۰ هزار هکتار از ۳۵۰ هزار هکتار کانون گردوغبار خوزستان شامل هورها می‌شود که با درختکاری و بوته کاری چالش آن حل نمی‌شود، دولت در این خصوص چه برنامه‌ای دارد؟
مهم‌ترین راهکار آزادسازی حقابه های زیست‌محیطی و مدیریت منابع آب برای حداقل ایجاد رطوبت در این عرصه‌ها است و این موضوع از سوی کمیته ملی مقابله با گردوغبار در حال پیگیری است.
یکی از انتقادات کارشناسان به درختکاری‌های انجام شده از سوی ادارات کل منابع طبیعی به کاشت گونه‌های غیربومی نظیر کهور آمریکایی بازمی‌گردد، شما چه پاسخی به این انتقادات دارید؟
مسلماٌ استفاده از گونه‌های بومی در عرصه‌های منابع طبیعی اولویت کلیه متخصصان در بخش منابع طبیعی است اما در شرایط بحرانی و عدم وجود گونه‌های بومی مناسب برای کنترل پدیده گردوغبار و فرسایش بادی عملاً چاره‌ای جز استفاده از گونه‌های غیربومی نیست و لزوماً استفاده از گونه‌های بومی برای احیاء پوشش گیاهی یک اصل غیرقابل تغییر نیست و با توجه به جمیع جهات باید این امر در عملیات بیولوژیک مدنظر قرار گیرد استفاده از گونه کهور پاکستانی در عملیات بیولوژیک بر اساس تحقیقات و نظر متخصصین موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع که مرجع علمی در این زمینه هستند صورت گرفته و اشکالی که برخی برای عدم استفاده ازاین‌گونه مطرح می‌کنند مهاجم بودن گونه کهور پاکستانی است اما با توجه به وجود بیش از ۱۷۰۰۰ هکتار جنگل‌کاری ازاین‌گونه در سنوات گذشته در استان خوزستان عملاً نشان می‌دهد با توجه به شرایط اقلیمی خوزستان این گونه در خوزستان رفتار گونه مهاجم را از خود نشان نداده است.
منبع: [button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”nofollow” openin=”samewindow” url=”http://www.iana.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA-121/53674-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%AC%D9%87-%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%81%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA”]ایانا[/button]
