نویسندگان: صدیقه سلیمانی|کارشناس ارشد منظر؛ زینب سلیمانی |کارشناس ارشد معماری
باغ ایرانی چون شعری است که پیشتر بارها خوانده شده است و با این حال بازخوانیاش را میتوان روحبخش یافت که غبار عادت بر صورتش نمینشیند و تماشایش را مخدوش نمیکند.قدمت باغ در ایران بسیار است و آوازه شکوه و زیبایی آن از دیرباز به فراتر از جغرافیای سرزمین ایران رسیده است. استاد کریم پیرنیا که سالها به مطالعات معماری و معماری منظر ایران پرداخته، با اشاره به قدمت این باغها معتقد است ایرانیان از دیرباز به ساختن باغها و باغچه در حیاطها و دور و بر بناها علاقه خاصی داشتهاند. با این وجود باغ که از روزگار دیرین در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت و جایگاه مهمی داشته و یکی از مفاهیم بنیادین مباحث اجتماعی، فرهنگی و طبیعی این سرزمین به شمار میرفته است و امروزه نیز به صورتهای مختلف در ادبیات، معماری و شهرسازی ایرانیان حضور دارد، متاسفانه از جایگاه درخور شأنی در طرحهای منظر معاصر کشور برخوردار نیست.
در مروری بر تاریخچه باغهای ایران واژه «پئر ی دئزه» جلب نظر میکند. به زعم یاحقی این واژه که به معنای دژ محصور و فروبسته است در ایران کهن به باغهایی اشاره میکرده که با بهشت برابری میکردهاند. پیرنیا نیز در پژوهشهای خود از باغچههایی که ایرانیان قدیم در اطراف بنا میساختند با واژه «په اره دئسه» یاد میکند که به معنای پیرامون دژ یا« دیس» بود. دیس یعنی بنا و کسی را که دیس میساخت « دیسا» یعنی بنا میخواندند. باغ در طول زمان چنان با زندگی مردم ایران پیوند خورده که بیگمان، پدیدهای فرهنگی، تاریخی، کالبدی در سرزمین ایران است. گذشته از این باغ ایرانی از امتیاز برجستهای برخوردار است که کیفیتی متمایز و ممتاز بهآن میبخشد؛ باغ ایرانی، باغ احساس و ادراک است. ادراکی بیواسطه که حس میشود و احساسی که در اثر انطباق روح انسان با طبیعت در سازمانی که هنرمند باغساز ایرانی آفریده به دست میآید. باغ را معمولا با تعریفی عام، به صورت محدودهای معرفی میکنند که در آن گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با هم تلفیق میشوند و امکان شکلگیری محیطی مطلوب، ایمن و آسوده را برای انسان به وجود میآورد. اغلب تاکید شده که در این میان آنچه بیش از همه و مقدم بر سایر عوامل مورد توجه قرار میگیرد، مبانی نظری و اندیشههای دینی هر دوره است که بر شکلگیری باغهای ایرانی به عنوان بهشت عینی و زمینی همواره اثرگذار بوده است.
در مجموع میتوان چنین گفت که در آفرینش الگوی متعالی باغ ایرانی، هدف خلق بهاری جاودان در فضا و تصویرسازی از زندگی پس از مرگ بوده و در این هنرنمایی تلاش برای برگزاری جشن تجلیل از شگفتیهای زندگی را جایگزین ایجاد باغی لبریز از شگفتیهای طبیعت کرده است.به هر تقدیر باغهای ایرانی را نمیتوان صرفا مجموعهای از تصاویر مادی به شمار آورد. مادامی که عناصری شاخص چون درختان سر به فلک کشیده، چشمهها و نهرهای جاری بر زمین، شکوفهها و غنچههای گلسرخ بیوقفه با بازدیدکنندگان باغهای ایرانی از بهشتمانندی روی زمین میگویند مطالعات باغهای ایرانی نیز باید دو وجه کالبد و معنا را در کنار هم داشته و طبیعت و نظم مادی را در کنار مفهوم و اندیشه مدنظر قرار دهند.
[divider]انسان، طبیعت، باغ ایرانی[/divider]
باغ ایرانی به عنوان محیطی مصنوع که با ترکیب عناصر طبیعی و باورهای دینی حیات یافته، در تاریخ خود همواره ارتباطی بسیار ظریف و چندوجهی با انسان داشته و احترامی شایان تقدیر برای طبیعت قائل شده است. اغنای حواس پنجگانه و وجود معیارهای منظر شفابخش در باغ ایرانی را میتوان نشانههایی از اهمیت به انسان و توجه به پایداری را گواهی بر احترام به طبیعت در باغ ایرانی دانست. نخستین تلاشها برای به عینیت درآوردن طبیعت و برابر قراردادن آن با انسان در دوره رنسانس صورت گرفت. به این ترتیب نقش آینه خالق بودن در رابطه انسان و طبیعت روز به روز در غرب کمرنگتر شد و این آغاز تحولی بود که تا امروز نیز هر لحظه این رابطه را تضعیف کرده است. به نظر میرسد که ارتباط بین طبیعت و فرهنگ در هر منطقه از جهان منحصر به فرد است. حال نشانههای روشن رابطه انسان با طبیعت را میتوان در آثار هنری برجای مانده در هر منطقه جست. در میان آثار هنری مورد نظر، باغهای کهن و ازجمله باغهای ایرانی که پیش از این به عنوان منظر فرهنگی به آنها اشاره شد، بیتردید تجلیگاه نشانههای فوق به شمار میروند. برای مثال جای شگفتی نیست که دیدن باغ ایرانی، تجربه زیبایی صرف نبوده بلکه “اغنای حس زیبایی” است. چراکه در فرهنگ ایرانی هرگز زیبایی صرف به عنوان فضیلت ارزیابی نشده و همواره سیرت بر صورت برتری داشته است، لذا این باور در ساماندهی منظر ایرانی نیز سایه افکنده است. اما علاوهبر حس بینایی، حواس دیگر انسان هم با حضور در باغهای ایرانی اغنا میشود؛ به این ترتیب ارتباط کاملی میان حواس پنجگانه انسان و باغ ایرانی وجود دارد تا به این وسیله ارتباط باغ و کاربران آن را تقویت کند. در باغ ایرانی برای اغنای حس بینایی از رنگ گیاهان مختلف استفاده میشود، تا با وجود آنها در فصول مختلف چون خزان و زمستان، باغ ایرانی رنگ خود را حفظ کند. رنگها در فصول مختلف متفاوتند و مدام عوض میشوند .تقدم و تاخر گل و برگ در باغ ایرانی خوب رعایت شده و منظر پویای آن، چشمنواز است. حس بویایی را با کاشت گلمحمدی و شنوایی را از طریق غوغای خوش پرندگان که ارمغان طرح کاشت خاص باغ ایرانی است اغنا میکند. در فوارهها، سینهکبکیها و آبشارها صدای آب آرام و دلنشین است و ترنم صدا، آرامش محیط را دوچندان میسازد. باغ ایرانی همچون باغ فین به ما اجازه لمس آب را میدهد. ویژگیهای یادشده باغ ایرانی را در زمره محیطهای پاسخده قرار داده است. گذشته از این واقعیت، مروری بر تاریخ علم و ادب و اخلاق نشان میدهد که بزرگان دین و دانش همواره پیچیدهترین وجوه طبیعت را درآمیخته با مذهب و عرفان به تصویر کشیدهاند. مردمان عادی کوچه و برزن نیز قرنها عمیقترین نیازهای روحی خویش را به مدد طبیعت پاسخ میگفتهاند. بخشی از علل این امر را امروز به وجود ویژگیهای منظر شفابخش در باغ ایرانی مربوط میدانند. ارتباط میان منظر و سلامت برای مدت طولانی در فرهنگها و جوامع مختلف مورد توجه بوده است. حضور عناصر طبیعی و مصنوع در مناظر به کمک حواس پنجگانه، ادراک محیط را برای انسان ممکن میکند. این عقیده که مشاهده آب، سبزه، شنیدن آوای حرکت آب و آواز پرندگان، استشمام رایحه گیاهان و گلها و محرکهای چشایی و لامسه، پنج حس را تحت تاثیر قرار میدهند و میتوانند بر کاهش استرس مؤثر باشند، در نقاط مختلف جهان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. به طور کلی این پژوهشها نشان میدهد که متغیرهای زیادی از قبیل آب و هوا، صدا، آب، نور و حاشیه فضاها در افزایش سلامت روان، مؤثر است. در واقع باغ شفابخش به وسیله ارتباطی که از طریق حواس مختلف با انسان برقرار میکند باعث شفابخشی شده و فشار روانی زندگی روزمره را کاهش میدهد.و گفت راز موفقیت باغ شفابخش در کشش ذاتی انسان به سوی طبیعت، احساس حیات و آرامش است. در یکی از پژوهشها ۱ آمده که محورهای منظر شفابخش در هفت مورد شامل: تنوع فضایی، گونههای سبز گیاهی، گلها و گیاهان رنگین، گیاهان دارویی، کاهش صدای نامطلوب محیطی به کمک نظام آوا، به حداقل رساندن ابهام و ظهور آب در گونههای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در باغهای کهن ایران در عین آنکه در مکان زمینی قرار یافتهایم بدون فرافکنی ذهنی، آدمی با ساحت مقدس پیوند پیدا میکند و حس آرامش و خالی از هر تنش، همراه با حضور در محیطی تفکربرانگیز به او القا میشود. به این ترتیب سایه نظام ساختاری باغ ایرانی را در مناظر شفابخش به وضوح میتوان مشاهده کرد و این نکته تنها یکی از ضرورتهای بسیار برای پرداختن به ساختار و نظام باغ ایرانی محسوب میشود.
[divider]ساختار کالبدی[/divider]
دایرهالمعارف اسلامی واژه باغ را چنین تعریف می کند” :محوطهای غالبا محصور، ساخته انسان با بهرهگیری از گل و گیاه و درخت و آب و بناهای ویژه که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است.” باغ ایرانی نیز حائز این ویژگیهای کالبدی است و در بررسی ساختار آن نظامهای گوناگون جلب نظر میکند؛ در باغ ایرانی نظام معماری باغ شامل نظامهای کارکردی، کالبدی(آب، کاشت، استقرار ابنیه) و نظامهای معنایی است. همچنین نظام منظر، نظام سایه و نظام آواها ، منتج از کیفیت تلفیق و آمیختگی نظامهای کالبدی یاد شده بوده و مختص باغ ایرانی است. در پژوهشی۲ تحت عنوان تحلیل نظامهای ساختاری و شکلی حاکم بر معماری منظر ایرانی، این نظامهای هشتگانه به شرح زیر معرفی شدهاند:
۱- نظام استقرار که به ابعاد، شیب و عوارض زمین، جهات، وضع اقلیمی، آب و هوا، نوع خاک و مسائلی از این دست میپردازد.
۲- نظام دسترسی که سلسهمراتب ورود و تقرب به فضا را شکل میدهد.
۳- هندسه و نظام فضایی که به اشکال فضاها و روابط عناصر معمارانه و فضاهای بسته، نیمهباز و باز توجه دارد.
۴- نظام جانمایی ابنیه که کل مجموعه را مینگرد و نقش بناها و رابطه عملکردی آنها را معین میکند.
۵- نظام حرکت در فضا که با عبارت نظام ادراکی فضا توصیف میشود و منظور از آن کیفیت و کمیت مندرج از فضا در ذهن مخاطب است.
۶- نظام محصوریت فضا که تضادی میان طبیعت سبز باغ و طبیعت بیابان پیرامون باغ ایجاد میکند.
۷- نظام حرکت آب که در آن بررسی سرچشمه، قنات، آبشرهها، حوضها، فوارهها و… مدنظر است.
۸- نظام کاشت گیاه که دستهبندی گیاهان، تعیین گونههای مناسب و طرح کاشت دستمایه آن قرار میگیرد.
[divider]اندیشه و معنا در باغ ایرانی[/divider]
“کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادهاند، به باغهای بهشتی وارد میکنند. باغهایی که نهرها از پای درختانش جاری است؛ به اذن پروردگارشان، جاودانه در آن میمانند و درودشان در آنجا « سلام» است.” (سوره ابراهیم، آیه ۲۳) گاه در پس ارزشهای نهان معنایی، باغهای ایران را تنها با هندسه کالبدی میشناسند؛ هرچند این هندسه قوی، متفکرانه و منتج از اصول آبیاری و کشاورزی بوده و از اهمیت کمی برخوردار نیست ولی پرداختن صرف به آن بدون لحاظ سایر خصوصیات هویتساز و مفاهیمی همچون مکان، روح مکان، کیفیتهای قدسی آن و … که باعث تداوم باغ ایرانی در اعصار مختلف شده است، تقلیدی صوری و کاری ناتمام خواهد بود. از طرفی، بررسی عناصر باغ ایرانی به تنهایی و عدم توجه به ارتباط این عناصر با یکدیگر و نیز ارتباط آنها با زمینه پیدایش باغ به سبب معانی و مفاهیم موجود، میتواند از درجه اعتبار و ماندگاری آن طی سالهای متمادی بکاهد. نوع در طرحهای بازسازیشده توسط باستانشناسان نظیر آنچه در مقایسه طرحهای بازسازیشده از باغهای مصری، بابلی، آشوری و هخامنشی آمده است و نیز حفظ برخی از عناصر در دورههای خاص به ویژه سه رکن آب، گیاه و ساختمان که سه جزو ثابت همه باغها هستند، نشان از ظهور اندیشههای اسطورهای و دینی در طراحی باغ ایرانی داشته است. به واسطه حضور چنین باورهایی در حوزه باغسازی ایران، باغها به عنوان عرصههایی از منظر ایرانی به رغم وجود تفاوتهای هنری و فرهنگی در ادوار مختلف تاریخ تمدن ایران بالیدهاند و از وادی معماری عبور کرده و حیات خود را در عرصههای اجتماعی، ادبی و شاخههای دیگر هنر این مرز و بوم نیز جاری کردهاند. اگرچه براساس اندیشه رایج، باغ ایرانی در سراسر تاریخ یک هویت ثابت و تداوم یافته دارد ولی بررسیهای دقیقتر تمایزات کالبدی بارزی را بین نخستین باغهای ایرانی و باغهای دوران اسلامی نشان میدهد که این تفاوتها ریشه در اندیشهها و آرمان پشتوانه آنها دارد.در میان رویکردهای تحلیلی باغ ایرانی در پژوهشهای ۵۰ سال اخیر میتوان به رویکرد معنایی اشاره کرد. اعتقاد به محصور ساختن باغ ایرانی از گزند اهریمن، تلاش برای تداعی باغ بهشت قرآنی و باور باغ بهمثابه وجه باطنی خلقت از نتایج به دست آمده با اتخاذ این رویکرد است. باغ ایرانی نه از جنس کالبد و ماده بلکه از جنس دل است. هنرمند باغساز ایرانی با سیر در عالم بالا(جبروت) به مفاهیم و معانی خاصی از طبیعت و عناصر آن دست پیدا میکند که در زمان طرحاندازی باغ، به آن مفاهیم صورت مادی میبخشد. در نتیجه باغ ایرانی، اقتباس مادی از طبیعت شمرده نمیشود بلکه بیان تصویری از طبیعت است که در عالمی دیگر برای هنرمند رخ داده است. روی هم رفته میتوان باغ ایرانی را به عنوان محیطی انسانساخت که فهم انسان را از محیط نمایان، تکمیل و نمادینه میکند و معانی را گرد هم میآورد در نظرگرفت. اما به این معنا که انسان ایرانی براساس امکانات و محدودیتهای محیط پیرامونش، نبود باغ را به عنوان فقدانی در طبیعت ایرانی، بدان اضافه کرده و درک خویش را از معنای بهشت و عالم مثالی به صورت نمادین در آن آزاد کرده است. طی اعصار تاریخ، این معانی با مفاهیمی همچون « جنت» و « فردوس» در متون اسلامی همزادپنداری کرده و تبدیل به یک امر فرهنگی شده و محصول آن مفهوم غنی”چهارباغ” بوده است. مفهومی که ریشه در گذشته قبل از اسلام ایران داشته و به موجب تداوم وجوه آن معنی، در متون اسلامی جاودانه شده است. حضور باورهای متعالی و نگریستن به باغ با دیدگانی مشتاق دیدار بهشت، مطلوبیتی بیمانند به باغ ایرانی هدیه کرده و آن را به رنگی ورای رنگها و جلوهای والاتر از جلوههای دنیایی آراسته است.
[divider]مرمت باغ ایرانی[/divider]
متاسفانه در حال حاضر بخشی از اشتباههای گاه جبرانناپذیر تحمیلشده به باغ ایرانی در دهههای اخیر ناشی از نگاه نادرست به مقوله مرمت منظر است. بدیهی است جهت نیل به این مقصود برخورداری از دانش احیای بوم و منظر در شناخت عمیق از فرهنگ، ضرورتی غیرقابل چشمپوشی دارد. به همین دلیل است که معماران منظر ملزم هستند تا در مرمت منظر تمام سطوح ارزشهای موجود شامل ارزشهای طبیعی و ارزشهای فرهنگی را مورد توجه قرار دهند .در واقع یکی از فرصتها و امکانهای عمده مرمت منظر طبیعی ایجاد رابطهای جدید بین مردم اجتماع و منظر طبیعی است. جدیدترین دیدگاههای مرمت منظر بیان میکند که صرف مطالعه اکولوژیکی محیط طبیعی و مرمت طبیعت منظر کافی نیست بلکه باید از یکسو به مرمت بستر اکولوژیکی منطقه پرداخت و از سوی دیگر با در نظرگرفتن ویژگیهای فرهنگی و تاریخی منظر به مرمت نشانهها، نمادها و آثار هنری، فرهنگی و تاریخی آن نیز توجه کرد. با توجه به آنچه در این نوشتار به اشاره مورد توجه قرار گرفت، مرمت باغ ایرانی نیز باید “با ردیابی گذشته و درک حال” صورت پذیرد؛ به این امید که با اتخاذ چنین رویکردی منظر ایرانی جانی دوباره گیرد.
[divider]منابع[/divider]
.اسپیرن, آ. و. (۱۳۸۴). زبان منظر. ت : سیدحسین بحرینی و بهناز امینزاده. تهران: دانشگاه تهران
.بانی مسعود, ا. (۱۳۸۳). تاریخ معماری عرب ؛ از عهد باستان تا مکتب شیکاگو. اصفهان: نشر خاک
.پوریوسف زاده, س. (۱۳۹۱). معیارهای مرمت منظر محوطههای تاریخی و طبیعی با تاکید بر محوطه بیستون کرمانشاه. باغ نظر, ۳۵-۴۴
.پیرنیا, م. (۱۳۷۳). باغهای ایرانی. آبادی, ۴-۹
.چگینی, ن. ن. (۱۳۸۱). دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، جلد یازدهم، باغ،. تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
.شاهچراغی, آزاده (۱۳۸۸). تحلیل فرآیند ادراک محیط باغ ایرانی براساس نظریه روانشناسی بومشناختی. نشریه هویت شهر, ۷۱-۸۴
.لبیبزاده, راضیه و همکاران (۱۳۹۰). بررسی تطبیقی تاثیر ایدههای معنوی در شکل باغ. باغ نظر, ۳-۱۶
.مجله منظر-کارگاه نظریههای نو. (۱۳۹۱). آوای هستی باغ ایرانی. تهران: مجله منظر
.مدقالچی, لیلا و همکاران (۱۳۹۳). روح مکان در باغ ایرانی. باغ نظر, ۲۵-۳۸
.نیکبخت, ع. (۱۳۸۳). پزشکی در منظرسازی نوین: باغهای شفابخش. فصلنامه باغ نظر, ۷۹-۸۲
.نیلی, ر. و همکاران (زمستان۱۳۹۱). چگونگی بازتاب شاخصههای مناظر شفابخش در الگوی منظر باغ ایرانی. باغ نظر, ۷۴-۶۵
.هردگ, ک. (۱۹۹۹). ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان- ترجمه واحد پژوهش و مهندسان مشاور بانیان. تهران: انتشارات بوم
.یاحقی, م. (۱۳۶۹). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش
. Asla.org. (2014). Asla.org: www.Asla.org
. Cairns, J. J. (1999). Ecological restoration :a major component of sustainable use of the planet. renewable resources journal-Bethaesda, Maryland: Renewable Natural Resources Foundation
. Dailoo, S. I. (2008). Nature and Calture.A new world heritage context. International Journal of Cultural Property, 25-47
. Kalantari, A. (2006). Persian Gardens; history, elements, influences
Naderi, J. &. (2005). (2005). Capturing impressions of pedestrian landscapes used for healing purposes Capturing impressions of pedestrian landscapes used for healing purposes with decision tree learning. journal of Landscape and Urban Planning,155-166
. Unesco. (2014). Unesco website، Unesco website: www.Unesco.org
. Velarde, M. F. (2007). Health effects of viewing landscapes – Landscape types in environmental psychology. journal of Urban Forestry & Urban greening, (212-199)
[divider]پینوشت[/divider]
۱. پژوهش «چگونگی بازتاب شاخصههای مناظر شفابخش در الگوی منظر باغ ایرانی» که توسط نیلی و همکاران در زمستان ۱۳۹۱ تهیه شده است.
۲. ر.ک. اخوت و همکاران، ۱۳۸۸
[divider]منبع بازنشر[/divider]
فصلنامهی همشهری معماری شماره ۲۷
