نویسنده: عباس شهرابی
فیلم «نسیان»، ساخته‌ی حسن آخوندپور، قصد دارد به پیامدهای اجتماعیِ طرح نوسازیِ بافت شهری پیرامون حرم امام رضا بپردازد. کارگردان سراغ کارشناسان، معماران، دست‌اندرکاران اولیه‌ی طرح رفته تا ابعاد فاجعه‌ای را که هنوز در جریان است ترسیم کند. افزون بر متخصصان، آخوندپور کوشیده ماجرای ساکنان قدیمی و کنونی محلات پیرامون حرم را از زبان خودشان ثبت کند. بااین‌حال، نکته‌ی مثبت فیلم، صرفاً نشان‌دادنِ مسئله است؛ فیلم گستره‌ی ویران‌گریِ طرح نوسازی و آشفتگی و آوارگی‌ای را که مردم تجربه کرده و می‌کنند، به تصویر می‌کشد. اما آیا برای این، فیلمی ۹۵ دقیقه‌ای لازم است؟
پروژه‌های توسعه‌ی کالبدی و اقتصادیِ شهرها در جامعه‌ای با یک اقتصاد سرمایه‌دارانه، بوروکراسیِ فاسد و نظام سیاسی-مدیریتیِ غیردموکراتیک و غیرشفاف، شکلی جُز این پیدا نمی‌کند. نمونه‌های دیگر از طرح‌های توسعه‌ی شهری چه بسا از این هم بدتر باشد. پروژه‌ی نواب، با تخریب ده‌ها هزار خانه و کارگاه، و بیکارکردن ده‌ها هزار نفر و آواره‌کردن آن‌ها به سوی مناطق دیگر؛ «پروژه‌های سیروس ۱ و ۲» که مثل پروژه‌ی نواب با سلب مالکیت و تخریب خانه‌ها بدون برنامه‌ی اسکان مجدد ساکنان همراه بود؛ توسعه‌ی شهری تبریز، که برای تبدیل شهر به پایتخت گردشگری جهان اسلام در سال ۲۰۱۸ با سرعت سرسام‌آورتری از گذشته پیش می‌رود؛ همه‌ی این‌ها، به همراه طرح نوسازی بافت پیرامون حرم، جلوه‌هایی شناخته‌شده از توسعه‌ی شهری سرمایه‌دارانه هستند. اما «نسیان» از این بیش‌تر چه به ما می‌گوید؟
فیلم حسن آخوندپور حتی از این کم‌تر به ما می‌گوید. فیلم تصوری از سیل عظیم توسعه‌ی شهریِ سرمایه‌دارانه در دیگر شهرها نمی‌دهد و گویی می‌کوشد این تصویر را برای مخاطب بسازد: در سرتاسر تاریخ ایران مدرن، گروهی از آدم‌های بی‌مسئولیتِ پول‌پرست، به حرم «امام مهربانی‌ها» حمله کرده‌اند تا پول درآورند. تمرکز فیلم بر توسعه‌ی شهریِ مشهد به‌خودی‌خود منفی نیست؛ اما تمرکز خاص بر توسعه‌ی بافت پیرامون حرم، فیلم را از دلالت‌های انتقادیِ بیش‌تری که می‌توانست داشته باشد محروم می‌کند، چراکه این‌طور القا می‌شود که توسعه‌ی شهریِ مشهد، به خاطر وجود حرم و فضای معنوی محلات پیرامون آن، پدیده‌ای خاص است. خاص‌کردنِ پدیده مانع از آن می‌شود که به همراه دیگر پدیده‌های مشابه، در زمینه‌ی رُشد سرمایه‌داریِ ایرانی، بوروکراسی فاسد و برنامه‌ریزی غیرشفاف و اقتدارگرایانه درک شود. نتیجه‌ی این زمینه‌زدایی آن است که کارگردان مجبور می‌شود بار انتقادی فیلم را روی برخی اشاره‌های کلیشه‌ای بیندازد: این‌که آستان قدس هم پشتیبان این طرح‌ها است، این‌که رهبری هم توان جلوگیری از طرح را ندارد، و این‌که بسیاری از مردم این محلات به دنبال این طرح از نظام روی برگردانده‌اند.
در واقع، «نسیان» یک دغدغه‌ی مرکزی دارد که حول دوگانه‌ی برساخته‌اش سامان می‌یابد؛ دوگانه‌ای که در یک سویش سنت، صمیمیت و آرامش قرار دارند، و در سوی دیگر، پول‌پرستی، بیگانگی و اضطراب. نوسازیِ شهری – دست‌کم به این ترتیب که در مشهد رخ می‌دهد – از آن رو مذموم تلقی می‌شود که به گفته‌ی یکی از کارشناسان در فیلم، تحول ساخت کالبدیِ شهر، روح متافیزیکیِ حاکم بر آن را نیز تغییر می‌دهد (نقل به مضمون). تمام مسئله‌ی «نسیان» ازدست‌رفتنِ هویت، معنویت، صفا و صمیمیت شهر و ساکنان آن است. این امر باعث می‌شود فیلم حتی در مثبت‌ترین نقاطش – که رجوع به روایت‌های خود مردم است – بیانی به شدت رُمانتیک پیدا کند؛ رُمانتیسمی که کارشناسان حاضر در فیلم هم از آن در امان نیستند: مهندس شهرسازی در عجب می‌ماند که مردم سال‌ها پس از تخریب یک محله به دست همکارانش، برای برپایی مراسم مذهبی به همان شکل ناب قدیمی‌اش، در همان محل تخریب‌شده جمع می‌شوند و روحانی محل به عنوان راهکار می‌گوید پس از توقف طرح، باید تا جایی که می‌شود مردمی را که رفته‌اند التماس کنیم تا بازگردند!
طرح نوسازیِ بافت پیرامون حرم تنها طرح توسعه‌ی شهریِ کشور – و حتی مشهد – نیست؛ طرح‌های توسعه‌ی شهری تنها به معنویت‌زدایی از کالبد شهرها نمی‌انجامد؛ و پیامدهای منفی طرح‌های توسعه‌ی شهری تنها از ثروت‌اندوزیِ شرورانه‌ی سوداگران دغل‌باز و بی‌فکریِ مسئولان و برنامه‌ریزان ناشی نمی‌شود. توسعه‌ی شهریِ سرمایه‌دارانه تابعی از نیاز به انباشت سرمایه و جلوه‌ای از انباشت به مدد سلب مالکیت است. برداشتن تمرکز از پیامدهای تقدس‌زدایانه و معنویت‌زدایانه‌ی طرح نوسازی بافت پیرامون حرم، توجه به زمینه‌های سیاسیِ این طرح و شبکه‌ی روابط مُجریان‌شان، قراردادنِ این طرح در کنار دیگر طرح‌های توسعه‌ی شهری در ایران و فهم آن در بستر تحولات و سیاست‌های اقتصادی و توسعه‌ایِ کلان‌تر می‌توانست از «نسیان» یک فیلم انتقادی به معنای واقعی بسازد.
منبع: صفحه فیسبوک عباس شهرابی
