تکنیک درخت مناسبت-بسط مفاهیم جدید در شهرسازی ایران

[divider]تاریخچه[/divider]

کانسپت درخت مناسبت[i] در سال ۱۹۸۰ به‌وسیلهٔ دانشمندان سازمان فضایی و هوانوردی ملی امریکا[ii] به‌عنوان روشی در پژوهش‌های برنامه‌نویسی بسط داده‌شده است[iii]. علت وجود ساختار سلسله مراتبی در این کانسپت، این است که هر کاری در هر سطح افقی، نیازهای اطلاعاتی مناسب برای سطوح بالاتر را مهیا می‌سازد و بنابرابن این سطوح به‌وسیلهٔ یک رابط با هم ارتباط دارند.

[divider]تعریف درخت مناسبت[/divider]

یک “درخت مناسبت” یک فن تحلیلی است که یک موضوع گسترده را به چندین زیرموضوع خردتر تقسیم می‌کند. برونداد این فن، یک ارائهٔ تصویری با ساختار سلسله مراتبی است که نشان می‌دهد یک موضوع می‌تواند به چندین سطح دقیق‌تر با جزئیات بیشتر تقسیم شود.

تحلیل ریخت شناسانه، یک فن تکمیلی است که اغلب در اتصال با یک درخت مناسبت استفاده می‌شود که برای تعیین فرصت‌های فراورده جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فن، شامل اختیارهای نقشه برداری برای دستیابی به تجسمی از همهٔ راه‌حل‌های ممکن می‌شود. تحلیل ریخت شناسانه برای نخستین بار، درصنعت فضانوردی استفاده شد.

تحلیل درخت مناسبت به‌عنوان یک محرک فکری قدرتمند تضمین می‌کند که ارائهٔ مشکلات یا موضوعات با جزئیات جامع‌شان و درنظر گرفتن ارتباطات مهم میان مقوله‌ها در دو وضع جاری و بالقوه نشان داده شوند. یک درخت مناسبت بیشتر شبیه یک نمودار سازمانی به نظر می‌رشد که اطلاعات را در یک ساختار سلسله مراتبی ارائه می‌کند. این سلسله مراتب با سطح بالایی از موضوعات انتزاعی /تجریدی آغاز می‌شود و به‌جزئیات بیشتری در سطوح بعدی درخت ختم می‌شود. ورودی‌ها در یک سطح خاص، زمانی که گردهم می‌آیند به معنی تشریح کامل مقولات مربوط به سطح بالا هستند. در وضع ایدئال هر ورودی، بر یک سطح خاص، عمود است، به این معنی که نباید با هیچ ورودی دیگری همپوشانی داشته باشد، بنابراین از دیگر ورودی‌ها جدا/ مستثنی می‌شود. در نهایت این مقوله‌ها، در یک سطح معین باید از یک نظر‌گاه یکسان مورد توجه قرار گیرند. دستیابی به این شرایط در عمل مشکل است. اگر این شرایط به درستی اجرا شود، می‌تواند به درک درستی از موضوع مورد بررسی منجر شود.

هدف در تحلیل درخت مناسبت، بردن سطح جزئیات به جائی است که مقوله‌ها یا موضوعات به‌صورت علمی روشن‌تر و ترجیحاً کمی شوند که بتوان در شرایط موجود و موقعیت‌های آینده‌شان تغییر ایجاد کرد. نتایج برآورد گزینه‌ها با کمک فن درخت مناسبت اغلب منجر به روشن شدن شرایط آینده و منافع مهمی که عوامل جاری در تصمیم‌گیری‌ها نیستند، می‌شود. (Porter, et al., 1980)

درخت مناسبت می‌تواند مسائل را به زیر بخش‌های جدیدتر و روشن‌تر تجزیه کند.

[divider]شناخت اجزاء و شیوه عملیاتی کردن فن[/divider]

پیش‌بینی کنندگان و آینده باورها[۱] فنون مورد استفاده‌شان را در دو زمینهٔ وسیع تقسیم می‌کنند: فنون اکتشافی/ آزمایشی و فنون هنجارین[۲]. رویکرد آزمایشی/اکتشافی با سؤال‌های “چه چیز ممکن است یا احتمالاً می‌تواند بر مبنای نیروهای موجود اتفاق افتد؟” سروکار دارد. پیش‌بینی هنجارین اغلب نیازهای یک سیستم/سازمان را منعکس می‌کند و بنابراین هدف ـ سو است. سؤالی که این رویکرد با آن سروکار دارد، این است که “ما تمایل داریم آینده چطور باشد؟”. پیش‌بینی هدف ـ سو گرایش به توجه کردن به مقصودات سیستم، مأموریت آن و از همه مهم‌تر دستاوردهای قابل انتظار آن در آینده دارد. پیش‌بینی هنجارین به سؤال “ما چه باید انجام دهیم؟” پاسخ می‌دهد. پیش‌بینی هنجارین معمولاً در سیستم‌های بزرگ به‌عنوان یک جزء مهم تصمیم‌سازی و یک عامل در تخصیص منابع به شمار می‌رود.

ویژگی کلیدی که پیش‌بینی هنجارین را از دیگر انواع اظهارات و حدس و گمان‌های اهداف مشخص می‌کند، نظام‌مند بودن، جامع بودن و دارای جنبهٔ عمومی بودن ـ به معنای آزمون و مرور آن توسط مردم دیگر به‌جز برنامه‌ریزان و پیش‌بینی‌کنندگان ـ است. علاوه بر این پیش‌بینی هنجارین شامل دو بخش اصلی است. اول، بیانیهٔ هدف یا مجموعهٔ اهداف برای یک زمان مشخص و دوم تحلیل با جزئیات چگونگی رسیدن به اهداف.

بیانیهٔ هدف باید واقع‌گرایانه باشد و یک آگاهی عمومی از شرایط، منابع و جنبه‌های اجتماعی، علمی و فنی موجود و آینده داشته باشد. مرحلهٔ مهم فرایند تحلیل جزئیات است که گام‌ها یا مراحل ویژه‌ای را که باید طی شوند و چگونگی زمان‌های خاصی طی شدن این گام‌ها را برای حرکت به سمت هدف، مشخص می‌کند. کارکرد یک پیش‌بینی هنجارین، اجازه دادن به یک سیستم برای هماهنگ کردن منابعش در یک مسیر شناسایی‌شده برای دستیابی به اهداف است. در وضع ایدئال، پیش‌بینی هنجارین، مانند دیگر انواع پیش‌بینی، باید کمک کنند که برنامه‌ریزان فرایند را درک کرده و بدانند که نتیجهٔ طی این فرایند چه خواهد بود.

از یک منظر متفاوت، پیش‌بینی هنجارین می‌تواند به‌عنوان مراسم صلاحیت و اثرگذاری/سودمندی انسانی نگریسته شود. اگر توانایی ما در شکل دادن یا تحت تأثیر قرار دادن آینده به طریقی بر کانسپت پیش‌بینی هنجارین دلالت نداشت، کانسپت متناقض خواهد بود.

هر بیانیهٔ اهدافی لزوماً یک پیش‌بینی هنجارین نیست. بلکه بیانیهٔ اهداف باید همراه با تحلیل دربارهٔ آنچه برای دستیابی به اهداف موردنیاز است باشد. پیش‌بینی هنجارین یک فرایند به‌تفصیل از فنون تخصصی در برنامه‌ریزی است.

پیش‌بینی صرف یک حالت آینده مانند یک افسانهٔ علمی یا شرح دامنه‌ای از آینده‌های گزینه، پیش‌بینی هنجارین نیست. سناریوهای گزینه مثال‌هایی از پیش‌بینی اکتشافی هستند. گزینه‌ها روش‌های گوناگونی هستند که نیروها می‌توانند ایجاد کنند. پیش‌بینی هنجارین دو قسمت اصلی دارد: نخست؛ در چارچوب درک جهان حاضر، هدف یا مجموعهٔ اهداف چه هستند. دوم، جایی که بیشتر کار اتفاق می‌افتد، مراحل و گام‌های لازم برای رسیدن از وضع موجود به وضعیت مطلوب یا از حال به آیندهٔ موردنظر کدم‌اند.

روش‌ها و فنون پیش‌بینی هنجارین و پیش‌بینی اکتشافی در بسیاری موارد همپوشانی دارند/یکسان هستند. پیش‌بینی اکتشافی بیشتر بر تحلیل‌های ریاضی و پیش‌بینی‌های کمّی و مفصل‌تری اتکا دارد. پیش‌بینی هنجارین تمایل بیشتری بر اتکا به ابزار کیفی دارد که مقدمات عمل آیندهٔ خلاقانه‌تر[۳]، غیرقطعی‌تر[۴] و بی‌انتهاتری[۵] هستند.

[divider]پانویس[/divider]

[۱]. futurist

[۲]. normative

[۳]. creative

[۴]. uncertain

[۵]. open-ended

[i]. Relevance Tree

[ii]. NASA: National Aeronautics and Space Administration

[iii]. Wilson. A. G; Models in Urban Planning: A Synoptic Review of Recent Literature, Urban Studies, Vol. 5, No. 3, November 1968, Page 250