از نمونه‌های بسیار موفق کاربرد روش‌های برنامه‌ریزی راهبردی و مشارکتی در برنامه‌های سرزمینی، برنامه‌های راهبردی بارسلون است. در سال ۱۹۹۰، جایزه‌ی بهترین برنامه‌ی راهبردی اتحادیه‌ی اروپا به این برنامه تعلق گرفت. در نخستین گزارش سرزمینی اتحادیه که با عنوان اروپای ۲۰۰۰ منتشر شد، از برنامه‌ی بارسلونا به‌عنوان بهترین تجربه‌ی عملی در این رشته یاد شد. از برنامه‌ی بارسلونا تاکنون بارها در برنامه‌ی شهرها و کشورهای مختلف دنیا استفاده شد و در محافل دانشگاهی درباره‌ی آن بسیار سخن گفته‌شده است.
بررسی این تجربه برای کسانی که در جست‌وجوی نمونه‌ی عملی برنامه‌ریزی‌های ازاین‌دست هستند، می‌تواند بسیار مفید باشد. تاکنون برای بارسلون ۴ برنامه راهبردی و یک سند چشم‌انداز ۲۰۲۰ تهیه و منتشرشده است. قصد داریم طی چند یادداشت به معرفی بسیار مختصر این برنامه‌ها بپردازیم.
[divider]برنامه‌ی راهبردی چیست؟[/divider]پیش از آنکه به معرفی برنامه‌ها بپردازیم ابتدا مختصری درباره برنامه راهبردی توضیح می‌دهیم. برنامه‌های راهبردی در مطالعات شهری و منطقه‌ای اولین بار در دهه ۸۰ میلادی در شهر سانفرانسیسکو آغاز شد. در این رویکرد در مرحله‌ی نخست کوشش بر این است که همه‌ی متصدیان اقتصادی و اجتماعی اصلی شهر گرد هم جمع شوند؛ زیرا در زمان بحران، روش‌های متعارف کارساز نیست و شایسته است برای پاسخگویی به تقاضاهای نوین، دست به دامان همه‌ی متصدیان اقتصادی و اجتماعی شهر شوند. به همین دلیل، برنامه‌ی راهبردی در وهله‌ی نخست برنامه‌ی همدستی و همکاری میان آن دسته از بازیگران عمومی و خصوصی تلقی می‌شود که می‌توانند پاسخ‌گوی نیازها باشند.
در گام دوم سعی می‌شود تا تشخیص (دیاگنوستیک) مشترکی از وضع به دست آید تا بتوان به‌طور هماهنگ رسالت سرزمین موردبررسی را دریافت و آینده مطلوب آن را ترسیم کرد. برای این منظور، ضروری است همه‌ی بازیگران درباره‌ی شماری از ارزش‌ها به تفاهم برسند؛ زیرا بدون این تفاهم، جهت‌گیری برای آینده دشوار است. به‌محض آنکه اجماع به دست آید، یافتن هدف‌ها و اقدام‌هایی که هرکس باید به انجام رساند، آسان‌تر می‌شود. مزیت برنامه‌ریزی راهبردی ایجاد هماهنگی میان اقدام‌های لازم است. بدین ترتیب، همه‌ی بازیگران به اجرای توصیه‌های برنامه متعهد هستند. این برنامه‌ریزی در دو مرحله‌ی کلی انجام می‌گیرد. مرحله‌ی نخست، مرحله‌ی تأمل و اندیشیدن یعنی آفرینندگی است. در این مرحله، گردانندگان برنامه به سراغ عده‌ی زیادی از مردم گوناگون می‌روند تا هدف‌ها و راهکارها را بیابند. مرحله‌ی دوم، مرحله‌ی عملی‌تر اجراست و طی آن عده‌ای از کارشناسان برای تبدیل هدف‌ها به اقدام‌های مشخص، به همکاری دعوت می‌شوند. برنامه‌ی راهبردی برنامه‌ی دستوری نیست، نقطه‌ی قوت اصلی آن، توانایی برای اقناع و مجاب کردن است به‌گونه‌ای که اقدام‌های پیش‌بینی‌شده در عمل به اجرا گذاشته شوند.
[divider]برنامه‌ی راهبردی اول، بارسلون ۲۰۰۰[/divider]
این برنامه در ۱۸ مارس سال ۱۹۹۰ به تصویب رسید. در شروع کار، گردانندگان ده‌ها ملاقات با کسانی که در بارسلون در همه‌ی محافل اجتماعی «سری در میان سرها» داشتند، انجام دادند و از این رهگذر، موجبات توفان فکری دسته‌جمعی بسیار گسترده‌ای فراهم شد.
با به کار بردن ابزارهای برنامه‌ریزی استراتژیک، سنتز مطالعات را گروه ثابت هماهنگی، تنظیم و خطوط کلی راهبردی را مشخص می‌کند. در دو مرحله متصدیان بیرونی نقش مهمی را در تهیه و نهایی کردن طرح به عهده داشتند: در آغاز شخصیت‌های معتبر و در پایان همه‌ی مردم. رئوس این برنامه در چارچوب زیر آمده است.
| راهبردها | هدف‌ها | |
| هدف کلی تثبیت وضع بارسلون به‌عنوان متروپل اروپایی توانمند و اثرگذار بر کلان منطقه جغرافیایی پیرامون خود، باکیفیت زندگی امروزی و ازنظر اجتماعی متوازن، ضمن حفظ ریشه در فرهنگ مدیترانه‌ای | طراحی بارسلون به‌صورت یکی از مراکز سمت‌وسو دهنده کلان منطقه | ۱.جای دادن بارسلون در شبکه شهرهای اروپایی و مجموعه‌های شهری متروپلی جهانی ۲.ایجاد ستون فقرات شهری برای منطقه متروپلی |
| بهبود کیفیت زندگی و وضع مردم | ۱. بهبود محیط‌زیست ۲. تقویت همه سطوح آموزش و پژوهش به‌عنوان ابزارهای پیشرفت ۳. گسترش فرصت‌های اجتماعی ۴. اولویت دادن به زیرساخت‌های فرهنگی | |
| تقویت صنایع و خدمات لازم برای شرکت‌ها | ۱. ایجاد زیرساخت‌های اساسی برای خدمات پیشرو به‌جز راه و مخابرات ۲. فراهم آوردن موجبات نوآوری در فناوری برای پیشرفت صنایع ۳. توسعه بخش‌های مستعد در محدوده منطقه مترو پلی |
برای هریک از محورهای استراتژیک، شرایط تحقق به‌تفصیل بررسی و ساختارهای لازم برای اجرای زیر پروژه‌ها پیشنهادشده بودند. انتخاب طرح‌های سرمایه‌گذاری نیز با توجه به توان واقعی سازمان‌ها و نهادها و نه بر اساس تحلیل‌های انتزاعی، انجام‌گرفته بود.
این برنامه، محدود به شهر بارسلون و آرمان اصلی آن جای دادن متروپل منطقه‌ی کاتالونی در مقیاس اروپایی بود. بازی‌های المپیک سال ۱۹۹۲ موجب درخشش استثنائی پایتخت کاتالونی شده بود. در برنامه‌ی راهبردی با این فلسفه که باید فرصت‌ها را دریافت، این بازی‌ها را رخدادی گذرا تلقی نکردند و از آن، به‌عنوان اهرم رفع کمبودها و واپس‌ماندگی‌های مهم کالبدی شهر (احداث زیرساخت‌های ارتباطی، نوسازی فرودگاه) سود جستند.
[divider]برنامه‌ی راهبردی دوم بارسلون[/divider]
چهار سال پس از شروع برنامه‌ی نخست، مقامات شهر به ارزیابی نتایج آن پرداختند. این ارزیابی نشان داد که تحول در مسیر هدف کلی برنامه‌ی اول است و ۷۰ درصد اقدام‌هایی که در برنامه پیش‌بینی‌شده بود، در دست اجراست. این ارزیابی، هم‌زمان لزوم تهیه‌ی برنامه‌ی راهبردی دوم را هم نمایان ساخت. برنامه‌ی اخیر می‌بایست هم شامل دستاوردهای برنامه‌ی اول باشد و هم واقعیت‌های محیط اقتصادی- اجتماعی نوین را در نظر بگیرد. در برنامه‌ی نخست، هدف جای دادن بارسلون در اروپا بود و اینک می‌باید موقعیت بارسلون در عرصه‌ی جهانی و در دوران جهانی‌شدن مشخص شود تا امکان سود بردن از فرصت‌های فراهم‌شده از این طریق، فراهم شود.
برنامه‌ی استراتژیک دوم در سال ۱۹۹۴ به تصویب رسید. نهادهایی که در تهیه‌ی طرح مشارکت داشتند عبارت بودند از شورای شهر بارسلون، اتاق بازرگانی، کنسرسیوم منطقه‌ی آزاد بارسلون، نمایشگاه بازرگانی بارسلون، مؤسسه‌ی منطقه‌ی متروپلی بارسلون، بندر بارسلون، اتحادی‌های کارگری و دانشگاه بارسلون. نقش اصلی به عهده‌ی شورای شهر با همکاری تنگاتنگ شهرداری بارسلون بود. رئوس برنامه در چارچوب زیر نشان داده‌شده است.
هدف کلی تقویت یکپارچه منطقه‌ی بارسلون در اقتصاد جهانی به‌منظور تضمین پیشرفت اقتصادی و اجتماعی و بهبود کیفیت رندگی | خط راهبردی ۱ ساده کردن فرآیند سازگاری بخش‌های اقتصادی منطقه‌ی بارسلون | هدف‌ها ۱.تقویت آموزش و ساختارهای فناوری ۲. بهبود کار آیی خدمات عمومی و خصوصی |
| خط راهبردی ۲ ایجاد ارتباط اقتصادی و اجتماعی برای منطقه‌ی بارسلون | هدف‌ها اقدام‌هایی که باید در ابعاد متروپلی انجام گیرند | |
| خط راهبردی ۳ پاسخ مثبت به نیاز نوین درباره‌ی یکپارچگی اجتماعی | هدف‌ها ۱.ایجاد فضاهای جدید برای اشتغال ۲.استفاده مثبت از افزایش نسبت سالمندان ۳. منظور کردن پتانسیل‌های جوانان ۴. آماده کردن پاسخ مناسب برای پدیده فزاینده مهاجرت | |
| خط راهبردی ۴ ایجاد اقتصادی نوین در مقیاس جهانی | هدف‌ها ۱. فعالیت‌ها و زیرساخت‌های تحرک، پشتیبانی و توزیع کالاها و مردم ۲. فعالیت‌ها و زیرساخت‌های مخابرات ۳. مرکز دانشگاهی ۴. بهبود جاذبه شهر ۵. بهبود بخش‌های مرتبط با سلامت ۶. حفظ وزنه تولید صنعتی | |
| خط راهبردی ۵ جای دادن منطقه بارسلون در اقتصاد جهانی | هدف‌ها در کلان منطقه در اروپا در امریکای لاتین در افریقای شمالی |
منبع:[button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”follow” openin=”samewindow” ]برنامه‌ریزی در ایران و چشم‌انداز آینده آن،فیروز توفیق[/button]
