این متن در سال ۲۰۱۱ و به مناسبت اتفاقاتی که در جهان عرب رخ داد و به بهار عربی معروف شد، نوشته شده است.
نویسنده:تالی هاتوکا، معمار و طراح شهری
مترجم: الهه اصدقی
اعتراضات سیاسی و اجتماعی در فضاهای عمومی در شهرهای سراسر دنیا در حال افزایش است. در این نوشته تالی هاتوکا نقش فضا را در این اعتراضات بیان کرده و نگاه دقیقی به طراحی اعتراضات عمومی دارد.
«هر آنچه در میدان تحریر اتفاق بیفتد بلافاصله تبدیل به یک موضوع ملی می‌شود»، این مطلب را فاطمه فرج در سال ۱۹۹۹ در روزنامه الاهرام نوشته است. این دیدگاه مشخص می‌کند که مکان و نحوه طراحی اعتراضات اخیر نقشی اساسی در معنا و اثر این فعالیت بر روی عموم مردم دارد. در حقیقت هنگامی که در میدان تحریر، مکانی در قلب قاهره که عموماً مملو از ترافیک و شلوغی است، هزاران نفر از مخالفان تجمع می‌کنند، توجه دنیا را به‌سوی خود جلب می‌نماید. این آگاهی از نقش فضا در تقویت اثر اعتراضات، مشخص‌کننده‌ی مهارت‌های در حال رشد شهروندانی است که به دقت به طراحی و برنامه‌ریزی اعتراضات می‌پردازند. این مهارت‌ها فراملیتی است و مشخص‌کننده‌ی شهروندانی است که چه در نظام‌های دموکراتیک و چه نظام‌های غیردموکراتیک، از قدرتشان در خلال ایجاد این‌گونه وقایع آگاه شده‌اند.
سازمان‌دهندگان اعتراضات عموماً با دو هدف اقدام به انجام این کار می‌کنند: اول یک هدف خارجی که مخالفان با پیگیری آن، اثر پیام سیاسی‌شان را افزایش می‌دهند؛ و دوم، یک هدف داخلی که مخالفان به سبب آن جمع شده و با این کار همبستگی سیاسی و احساسی را در میان شرکت‌کنندگان در اعتراض افزایش می‌دهند. سازمان‌دهندگان برای رسیدن به این اهداف ویژگی‌های بسیاری را در نظر می‌گیرند (نظیر برنامه زمان‌بندی، تعداد مشارکت‌کنندگان، مکان اعتراض، نحوه نظارت و غیره). ویژگی‌هایی که علاوه بر ارتباط باهم، با مفاهیم فرهنگی و کالبدی و نیز معنای حادثه نیز مرتبط هستند. بااین‌حال هنوز به این سؤال که عوامل اساسی در طراحی یک اعتراض چیست پاسخ داده نشده است. من در جواب خواهم گفت که در طراحی اعتراضات اخیر دو ویژگی مرتبط به هم حائز اهمیت‌اند: اول فرم فضایی تجمع و دوم نگاه دقیق تماشاگران واقعه. باید دانست که تعداد زیاد معترضان تنها یک مزیت است و امری ضروری نیست.
فرم‌های فضایی تجمعات
در پشت طرح‌ریزی هرگونه اعتراضی، یک تصمیم اساسی در مورد تعامل میان شرکت‌کنندگان در اعتراضات و معنای نمادین آن گرفته می‌شود. این تصمیم در افزایش انسجام میان شرکت‌کنندگان امری ضروری است. به‌عنوان مثال سخنرانی که در مرکز یک فضای دایره‌ای شکل ایستاده، این پیام را منتقل می‌کند که عضوی از این جمعیت است و از میان آنان ظهور کرده است. در سوی مخالف، سخنرانی که بر روی یک سکوی بلند در لبه‌ی فضایی مستطیل شکل ایستاده یک تمایز سلسله مراتبی را به نمایش می‌گذارد. برخی از اعتراضات به‌صورت عمدی متمرکز نیستند. همان‌گونه که در وقایع مصر دیده شد، در این اعتراضات شرکت‌کنندگان توزیع فضایی واضح و مشخصی نداشتند. این اختلال ظاهری، که بازتاب‌دهنده‌ی نظمی نهفته در میان گروه‌های شرکت‌کننده است، ایجادکننده‌ی ساختاری تقسیم‌بندی شده، مجزا و چندبعدی از قدرت است. چنین ساختاری کمک می‌کند تا گروه‌های مختلف در کنار هم جمع شوند. رهبری در این حالت توزیع‌شده است نه متمرکز، و اغلب خود را نسبت به اهدافی خاص محدود می‌کند. در این مجموعه‌ی پیچیده، از ارتباطات مجازی به‌عنوان ابزار اطلاعاتی استفاده می‌شود که درجه‌ای از همگنی را به همه داده است و آن‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد.
همچنین توزیع فضایی مشارکت‌ها باید در بستر توپوگرافی، مرزها، حرکات ترافیک، و کاربری ساختمان‌ها دیده شود (کاربری دولتی، تجاری و مسکونی). مشخصاً، انتخاب مکانی مناسب برای اعتراض، به تعداد مشارکت‌کنندگان در این رویداد وابسته است. اما این انتخاب مکان نسبت به عملکردهای برنامه‌ریزی‌شده (نظیر مارچ، آواز خواندن، لباس پوشیدن، و حتی زمان و طول برگزاری مراسم) واکنش نشان می‌دهد، عملکردهایی که بیان می‌کنند چگونه مشارکت‌کنندگان خود را در برابر نظم اجتماعی غالب ارائه دهند، چه به‌عنوان حامی و چه به‌عنوان مخالف. البته تمام این اقدامات از طریق فرهنگ مرسوم در اجتماع انجام می‌پذیرد.
بنابراین این یک اثر متقابل بین عملکرد و مکان است که به یک معترض شخصیت و رنگ می‌بخشد. اگر یک گروه الگویی متفاوت از تجمع را بسازد، ممکن است توجه بیشتری را نسبت به خود جلب کند. مثال‌هایی از این نوآوری را می‌توان در فعالیت مادران در میدان de Mayo در آرژانتین مشاهده کرد. مادرانی که فرزندانشان به خاطر دیکتاتوری ارتش بین سال‌های ۱۹۷۶ و ۱۹۸۳ ناپدید شده بودند. مادران برای حق دیدار مجدد فرزندان ربوده‌شده‌شان مبارزه می‌کردند. آن‌ها از ۳۰ آوریل ۱۹۷۷ تاکنون (۲۰۱۱) هر پنجشنبه بعدازظهر در این میدان، روبروی کاخ ریاست جمهوری جمع می‌شوند. علیرغم ممنوعیت اعتراض توسط دیکتاتوری، دو زن در یک‌زمان بر روی سنگفرش‌های دایره‌ای شکل دور بنای یادبود راه می‌روند. این موضوع نشان می‌دهد که چگونه طراحی فضا و نیز محدودیت‌های قانونی در مورد اعتراض علیه رژیم باعث بروز عملی خلاقانه می‌شود. همچنین این مثال بیانگر این موضوع است که چگونه یک گروه می‌تواند با بازتعریف دسترسی‌ها و ظاهر آن، فضای عمومی را اصلاح کند و همچنین به تعریف مجدد اهداف فرهنگی غالب بپردازد. مثال جالب دیگر گروه «زنان سیاهپوش» است. گروهی که به‌طور موقت فضاهای عمومی غیررسمی را با ایستادن در تقاطع‌های ترافیکی اصلی در سرتاسر سرزمین‌های اشغالی در هر بعدازظهر جمعه اشغال می‌کنند. زنان سیاهپوش به‌وسیله‌ی گروه کوچکی از زنان بیت‌المقدس که نسبت به اشغال سرزمین فلسطینیان معترض بودند، شکل گرفت. این اعتراضات که با وقوع اولین انتفاضه تشدید شد، به‌صورت هفتگی بود و خیلی زود تبدیل به شبکه‌ای ۳۰ تایی از این‌گونه اعتراضات در سراسر سرزمین‌های اشغالی شد. بیشترین تعداد شرکت‌کننده در این اعتراضات ۳۵۰ تا ۴۰۰ نفر و در بیت‌المقدس بود که پس از جنگ خلیج‌فارس و نیز پیمان‌های اسلو تعدادشان به شدت کاهش یافت. اکنون این اعتراضات در چهار شهر بیت‌المقدس، حیفا، تل‌آویو و گان شموئل با تعداد بین ۸ تا ۱۵ زن برگزار می‌شود. این گروه‌های کوچک نشان می‌دهند که حتی فضاهای معمولی نیز می‌توانند برای هدف اعتراضات سیاسی به خدمت گرفته شوند.
در تجمعات بزرگ معمول است که سازمان‌هایی که معترضان را فرامی‌خوانند نظیر احزاب سیاسی، اتحادیه‌ها، سازمان‌های اجتماعی و … پیکربندی فضایی واقعه را با انتخاب فضایی متناسب با تعداد جمعیت تعریف کنند. این امر موجب افزایش حس همبستگی و انسجام میان شرکت‌کنندگان می‌شود. در مکان‌های رسمی که برای نشان دادن قدرت نظام حکومتی ساخته‌شده‌اند، نظیر میدان تحریر در مصر، میدان رابیت در تل‌آویو، و میدان ترافالگار در لندن، معترضان عموماً بزرگ مقیاس بوده‌اند. اما این موضوع لزوماً ایجاد اثرات ملی و بین‌المللی را تضمین نمی‌کند. باید به یاد داشت که یک عامل دیگر برای دستیابی به اثرات بیشتر لازم است: نگاه فعال مخاطبان، از دولت گرفته تا مخاطبان اینترنت و تماشاگران تلویزیون.
شمشیر دو لبه‌ی نگاه دقیق
این روزها نظارت و نگاه دقیق بخشی از واقعیت روزانه‌ی ما است. اما علیرغم دوربین‌ها و نیروهای پلیس که سعی در برقراری نظم دارند، فعالان خود را با این موضوع انطباق داده و از نگاه دقیق به‌عنوان یک منبع قدرت استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر علیرغم وجود نظارت، نظم غالب می‌تواند به چالش کشیده شود. این موضوع در پلازای de Mayo دیده می‌شود. اعتراض این مادران درحالی‌که تحت نظارت شدید دیکتاتوری بودند شروع شد. در واقع فعالیت آن‌ها این‌گونه برنامه‌ریزی‌شده بود تا دیده شوند. بنابراین با اینکه نظارت بر تجمع و فضای آن بدون شک ابزاری جهت کنترل است، اما در همان حال می‌تواند تبدیل به ابزاری برای دیده شدن اعتراض و رسیدن به آزادی شود.
علاوه بر اینکه نظارت و نگاه دقیق مراجعی نظیر پلیس و ارتش باعث دیده شدن اعتراضات می‌شود، این موضوع موجب تقویت احساس امنیت در میان شرکت‌کنندگان در تجمع نیز می‌شود. بروز خشونت در طول اعتراض می‌تواند مشارکت‌کنندگان فعال و غیرفعال را باهم از بین ببرد و بینندگان اخبار در سراسر جهان را بترساند. بنابراین نظارت بر یک تجمع بزرگ می‌تواند به نفع شرکت‌کنندگان باشد. همان‌طور که تظاهرات لایپزیگ در سال ۱۹۸۹ و حوادث مصر نشان داد، فعالیت‌های مسالمت‌آمیز بزرگ که در نظام‌های غیردموکراتیک سازمان‌دهی می‌شوند، افراد زیادی را به سمت خود جلب کرده و عموماً موفقیت‌آمیز هستند. این حس امنیت و انسجام است (که به شرکت‌کنندگان، حتی جدیدترین آن‌ها، اجازه می‌دهد تا تصور کنند که به جامعه‌ای دیگر تعلق دارند) امید را برای داشتن آینده‌ای بهتر تقویت می‌کند.
امروزه معترضین فعال می‌کوشند تا نگاه رسانه‌ها را به سمت خود جلب کنند. البته این موضوع برای رسانه‌ها نیز که به دنبال عرضه مداوم تصاویر و داستان‌های جذاب هستند، مفید است. برخلاف نگاه محلی نیروهای کنترل‌کننده و دولت‌ها، نگاه رسانه نقش دوگانه‌ای ایفا می‌کند: رسانه واقعه را اصلاح و ویرایش می‌کند و نقشی بین آنچه واقعاً اتفاق افتاده و روایت اصلاح شده‌ای از آن که به منظور کنترل بینندگان در سراسر جهان پخش می‌شود، بازی می‌کند. مثال خوب در این زمینه که چگونه شکل تجمع و رسانه باهم در ارتباطند را می‌توان در اعتراضات جهانی علیه تهاجم به عراق در فوریه سال ۲۰۰۳ مشاهده نمود. اعتراضات به‌صورت هماهنگ شده بود و طی آن میلیون‌ها نفر از مردم در نزدیک به ۸۰۰ شهر جهان تظاهرات کردند. این واقعه، عملی بی‌سابقه بود، نه فقط به خاطر مقیاس بزرگ آن، بلکه به خاطر هماهنگی آن که رسانه نقشی اساسی در اطلاع رسانی این واقعه ی بین‌المللی در جهان داشت.
بنابراین نگاه دقیق و نقش چندگانه‌ی رسانه مورد توجه معترضین قرارگرفته است، چراکه معترضین خود به‌عنوان عامل اساسی در بیان توانایی مردم برای خلق دگرگونی‌ها هستند. به همین دلیل اعتراضات اخیر از این نگاه نمی‌ترسیدند، بلکه با آن بازی می‌کردند. آن‌ها اعتراضات را خلاقانه طراحی می‌کردند و از «نگاه» به‌عنوان منبع قدرت استفاده می‌نمودند. در برخی موارد نقش‌ها تغییر می‌کند و سازمان دهندگان اعتراضات اقداماتی طراحی می‌کنند که نگاه‌ها را به سمت اقدامات مراجع قدرت برمی‌گرداند.
اعتراضات اخیر با فهم مدنی از طبیعت قابل تغییر قدرت شروع شد. نیاز به واقعیت‌بخشی به این آگاهی، دلیل اصلی تداوم مخالفت‌های سیاسی در فضاهای عمومی تا تبدیل شدنشان به یک پدیده پایدار است. بااین‌حال همین آگاهی است که فرم‌های فضایی خلاقانه‌ای از تجمعات در فضاهای عمومی می‌سازد. هنوز اعتراضات یا فعالیت‌های جمعی نیازمند طراحی شهری ویژه‌ای یا فضاهای طراحی‌شده‌ای نیستند. در زمان اعتراضات شدید، معترضان راهی برای عبور از بیشتر موانع فیزیکی پیدا می‌کنند. اما در یک جامعه و شهر ایدئال، مراجع قدرت باید به‌وسیله‌ی قوانین فعال فضاهای رسمی و غیررسمی برای تجمع و آزادی بیان ایجاد کنند و فضاهای عمومی را به بازار ایده‌ها تبدیل نمایند.
[divider]دیگر مطالب پرونده‌ی شهر و اعتراض[/divider]
راهنمای طراحی شهری برای دیکتاتورها
نقش فضاهای شهری در جنبش‌های اجتماعی
چرا شهرها شورش می‌کنند؟
فضای عمومی، تظاهرات و دموکراسی
[divider]منبع[/divider]
[button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”nofollow” openin=”samewindow” url=”http://www.metropolitiques.eu/Designing-Protests-in-Urban-Public.html”]متروپلیتیکس[/button]
