موقعیت جغرافیایی ویژه‌ی ایران ازنظر ژئواکونومیک و قرارگیری در میانه‌ی مسیرهای پررونق ترانزیتی جهان یکی از قابلیت‌های کمتر استفاده‌شده‌ی کشور ما برای توسعه‌ی پایدار و خلق و توزیع ثروت است. صنعت ترانزیت و لجستیک در جهان امروز به علت فرآیندهای جهانی‌شدن اقتصاد و ادغام بازارها و شدت گرفتن تبادلات کالایی در سطح جهان به کمک تسهیل حمل‌ونقل براثر پیشرفت‌های فناوری، به یکی از صنایع پررونق و مهم تبدیل‌شده تا آنجا که برخی کشورها این صنعت را منبع اصلی یا یکی از مهم‌ترین منابع اصلی درآمدشان قرار داده‌اند. ایران اما تاکنون نتوانسته از قابلیت‌هایش در این زمینه استفاده شایسته‌ای ببرد.
چنانکه آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهد ایران حتی در منطقه‌ی خاورمیانه و شمال افریقا نیز از جایگاه خوبی در این زمینه برخوردار نیست چه برسد در سطح جهانی. بانک جهانی کشورهای جهان را ازنظر شاخص LPI (Logistics Performance Index( رتبه‌بندی می‌کند. شاخص عملکرد لجستیک (LPI) یک شاخص چندبعدی است که عملکرد بخش لجستیک هر کشور را ارزیابی می‌نماید و از سال ۲۰۰۷ به‌صورت دوسالانه توسط بانک جهانی با همکاری تأمین‌کنندگان لجستیک و صاحب‌نظران دانشگاهی تهیه می‌گردد. هدف از تدوین این گزارش کمک به کشورها برای شناسایی فرصت‌ها و تنگناهای خود در حوزه لجستیک تجاری و نیز توضیح هزینه‌های ناشی از عملکرد ضعیف آنها است.
این شاخص عملکرد هر کشور را در شش حوزه که مهم‌ترین ابعاد صنعت لجستیک کنونی را شکل می‌دهد،اندازه‌گیری می‌نماید. این شش حوزه لجستیکی عبارت است از: کارایی فرایندهای ترخیص کالا، کیفیت زیرساخت‌های تجاری و جابجایی، سهولت دسترسی به کالاهای مختلف با قیمت رقابتی، کفایت و کیفیت خدمات لجستیکی، توانایی در تعقیب و ردیابی کالاهای ارسالی، مناسب بودن زمان تحویل محموله‌ها به مشتری در زمان برنامه‌ریزی‌شده یا زمان مورد انتظار.
بررسی رتبهی ایران در بین ۱۶۷ کشور جهان نشان می‌دهد بهترین رتبه‌ای که ایران توانسته کسب کند در سال ۲۰۰۷ و ۷۸ام جهان بوده است. درحالی‌که این رتبه در سال ۲۰۱۶ به ۹۶ام نزول پیداکرده است. وضعیت کشور ایران حتی در بین کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا هم قابل دفاع نیست. چنانکه در جدول و نمودارهای زیر مشاهده می‌کنید وضعیت ایران از متوسط منطقه پایین‌تر است و رتبه‌اش در منطقه در متوسط ۴ ساله چهاردهم است و پایین‌تر از کشورهای امارات، ترکیه، عربستان و حتی پاکستان و لبنان و اردن قرارگرفته است. این رتبهی نا‌امیدکننده در حالی است که موقعیت جغرافیایی ایران و همچنین ظرفیت‌هایش از کشورهایی مانند امارات و ترکیه بهتر است. علت این عقب‌ماندگی را می‌توان در چهار محور جستجو کرد.
[divider]غفلت راهبردی[/divider]محور اول در سطحی راهبردی به رویکرد کلان کشور در توسعه برمی‌گردد. متأسفانه تاکنون اراده‌ای ملی و ریشه‌ای برای بهره بردن از این قابلیت در کشور شکل نگرفته است و شاید درآمدهای نفتی مانع از توجه کافی به این منبع درآمد شده است. ازنظر بانک جهانی، لجستیک و ترانزیت می‌تواند موتور رشد اقتصادی و تولید ثروت کشورها باشد. کشور کوچک امارات متحده‌ی عربی را در نظر بگیرید که تصمیم گرفته با گسترش و توسعه ترانزیت و لجستیک منابع درآمدی خود را تنوع بخشد و دیگر تنها به درآمدهای نه‌چندان پایدار نفت و گردشگری متکی نباشد و در غفلت رقیب منطقه‌‌‌ای‌اش یعنی ایران تا حدود زیادی موفق هم بوده است. نکته‌ی خیلی مهم در مورد درآمدزایی لجستیک در ایران این است که این درآمدها می‌توانند در مناطقی خلق شوند که اکنون جزو مناطق فقیر و محروم کشور محسوب می‌شوند و توسعه و جمعیت افزایی آنها به دغدغه‌ی مهم مسئولان ارشد کشور بدل شده است. مناطق ساحلی جنوب و جنوب شرقی کشور که به دلیل شرایط اقلیمی نامساعد و دوری از کانون‌های داخلی توسعه، از محرومیتی مزمن رنج می‌برند درواقع برگ برنده‌ی ایران در ترانزیت بین‌المللی محسوب می‌شوند. فعال کردن قابلیت این مناطق در ترانزیت و لجستیک علاوه بر آنکه منجر به خلق ثروت ملی می‌شود سرنوشت محروم‌ترین مناطق کشور را هم متحول می‌کند.
[divider]ضعف زیرساخت‌ها[/divider]محور بعدی به ضعف نسبی زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور برمی‌گردد. حمل‌ونقل ریلی ایران سال‌های متمادی است که از کمبود سرمایه‌گذاری رنج می‌برد و نتوانسته همراه با سایر بخش‌های اقتصادی کشور رشد کند. هنوز بسیاری از مناطق کشور به ریل متصل نشده‌اند و خطوط موجود هم نیاز به بهسازی، ارتقاء فن‌آوری، نوسازی ناوگان، دوخطه شدن و برقی شدن دارند. در بخش جاده هم شبکه آزادراهی که برای حمل‌ونقل ترانزیتی اهمیت فراوان دارد بسیار ناقص است و رویکرد جاده‌سازی ما در این سال‌ها به‌جای تمرکز بر تکمیل شبکه آزادراهی و اتوبان‌سازی کریدورهای شمال-جنوب و شرق و غرب بر ساخت جاده‌های فرعی‌تر و بزرگراهی پرداخته است. بخش‌های انبارداری، بسته‌بندی، سردخانه‌ها، تجهیزات گمرکی و بندرگاهی و سایر زیرساخت‌های لازم برای توسعه ترانزیت و لجستیک هم هنوز فاصله‌ی زیادی تا نقطه‌ی مطلوب دارند.
[divider]آمایش و ترکیب[/divider]عقب‌افتادگی ایران از رقابت‌های جهانی و منطقه‌ای در این صنعت سودآور علت مهم دیگری هم دارد و آن این است که زیرساخت‌های موجود و بخش‌های مجزای این صنعت در کشور به شکلی بهینه و متناسب به هم گره نخورده‌اند و ترکیب نشده‌اند. علاوه بر این توزیع جغرافیایی این عوامل هم بهینه نیست. به‌عبارت‌دیگر آمایش لجستیک تجاری در ایران رعایت نشده است. این باعث می‌شود که حتی از امکانات موجود هم نتوان بهره‌برداری حداکثری کرد. به‌عنوان‌مثال بنادر ما به‌طور کامل به شبکه‌ی ریلی ما متصل نیستند. یا درجاهایی که متصل هستند از سازوکارهای حمل‌ونقل ترکیبی و فن‌آوری‌هایی که تخلیه و بارگیری بین قطار و کشتی و تریلی را سریع و مکانیزه می‌کنند بهره نمی‌برند. مجموعه‌های انبارداری، سیلوها، سردخانه‌ها و … که باید در پس‌کرانه‌های بنادر مهم ما مثل چابهار به شکل متمرکز ایجاد شوند در نقاط مختلف پراکنده‌اند. پارک‌های لجستیکی، دهکده‌های لجستیکی، هاب‌های لجستیکی، بنادر خشک و گسترش حمل‌ونقل ترکیبی و چندوجهی ازجمله زیرساخت‌هایی هستند که نقش تجمیع کننده و ترکیب ظرفیت‌های پراکنده این صنعت را دارند و باید هرچه زودتر نسبت به ایجاد و گسترش آنها در کشور با توجه به نزدیکی به زیرساخت‌های حمل‌ونقل، مراکز تولید و مصرف و نقاط ورود و خروج کالا در کشور اقدام شود. به عبارت بهتر باید آمایش تجاری، کشاورزی و صنعتی و لجستیکی باهم یکپارچه و همسو باشند.
[divider]اصلاح نهادی و قانونی[/divider]به‌عنوان آخرین نکته باید به زیرساخت‌های نهادی، قانونی، اداری و تجاری موردنیاز برای گسترش ترانزیت و لجستیک اشاره کرد. بهبود محیط کسب‌وکار و رقابت‌پذیری و تسهیل تجارت در سایه‌ی شفافیت اقتصادی و یکپارچگی نهادهای ذی‌ربط و ارتباط مؤثرتر بخش خصوصی و عمومی و بانکداری پیشرفته لازمه‌ی رونق این صنعت است.
اگر امارات تمرکزش را بر تبدیل‌شدن به هاب تجاری منطقه و ترکیه تمرکزش را بر گسترش ترانزیت گذاشته‌اند، ایران به دلیل برخوردار بودن از موقعیت چهارراهی و وسعت سرزمینی، قابلیت سرآمد شدن در هر دو زمینه را داراست. آنچه بدان نیازمندیم تغییر رویکردهای توسعه‌ای و اتخاذ نگاه ترکیبی و همه‌جانبه نگر در تجارت و ترانزیت داخلی و خارجی است.
[divider]پی‌نوشت[/divider]
داده‌های این یادداشت از گزارش بانک جهانی با مشخصات زیر و سایت بانک جهانی استخراج شده است:
Connecting to Compete 2016 Trade Logistics in the Global Economy The Logistics Performance Index and Its Indicators
lpi.worldbank.org
