نویسنده: هاله عابدین | معمار
به مناسبت جام‌جهانی نگاهی داریم به ورزشگاه آزادی، سازه‌ی شاخصی که عبدالعزیز فرمانفرمایان آن را طراحی کرده است. کمبود مستندات و غیاب معمار این بنا باعث شده است تا این بنا، که یکی از بزرگ‌ترین ورزشگاه‌های جهان و نمادی از تهران است، بدل به اثری غریب شود و کمتر راجع به آن صحبت شود.
بازی‌های آسیایی یا «آسیاد» با شعار «همیشه به پیش» در‌سال۱۹۵۱ میلادی در دهلی پایتخت هند افتتاح شد. ۲۳سال بعد*، میزبانی هفتمین دوره این بازی‌ها که هر چهار‌سال یک‌بار برگزار می‌شود، به ایران رسید. مجموعه ورزشی آزادی و مجموعه ورزشی تختی برای میزبانی از ۲۵کشور که برای اولین بار در خاورمیانه دور هم جمع شده بودند، در تهران ساخته شدند. این مجموعه ورزشی در دهم شهریورماه ۱۳۵۳ افتتاح شد. از مجموع ۴۶۰هکتار مساحت کل این مجموعه، ۱۴۵هکتار را جنگل، ۴۵هکتار را چمن تزئینی، ۷هکتار را چمن مصنوعی و ۴۰۰هزار‌مترمربع را ساختمان‌های اداری پر کرده‌اند و از مجموع ساختمان‌های این مجموعه، طراحی و ساخت استادیوم صدهزار نفری، دریاچه و پارکینگ به عهده شرکت آرمه و گروهی به سرپرستی عبدالعزیز فرمانفرمایان بود. ساخت استخر هم به پیمانکار طرح المپیک مونیخ سپرده شد. بیشتر مردم این مجموعه بزرگ را با استادیوم صدهزار نفری‌اش می‌شناسند، اما اغلب رشته‌های ورزشی در این مجموعه برای خود سهمی دارند.
[divider]نقش خاطره جمعی[/divider]
چند‌سال‌پیش در سایت فیفا بحثی درباره مهم‌ترین و تاثیرگذارترین استادیوم‌های فوتبال دنیا راه افتاد. فیفا از کارشناسان و حتی فوتبال‌دوستان خواسته بود که استادیوم مورد علاقه‌شان را انتخاب کنند. انتخاب انگلیسی‌ها ویمبلی لندن و اولدترافورد منچستر بود. نیوکمپ و سانتیاگو برنابئو در اسپانیا بیشترین رأی را آوردند. ورزشگاه المپیک برلین و سن‌سیروی میلان هم انتخاب آلمانی‌ها و ایتالیایی‌ها بود. نکته رأی‌گیری این بود که کمتر کسی با یادآوری امکانات و تجهیزات ورزشگاه‌ها به آنها نمره می‌داد. بلکه فوتبال‌دوست‌ها به نوستالژی‌هایشان رجوع کرده و استادیوم مورد علاقه‌شان را انتخاب می‌کردند. قطعا اگر از آبخوری‌های نیوکمپ آبِ گل‌آلود بیاید یا صندلی‌های ورزشگاه یکی در میان شکسته باشند، این استادیوم باز هم محبوب کاتالان‌هاست. دقیقا به‌دلیل همین خاطره‌های جمعی است که نام استادیوم صدهزار نفری آزادی اثر عبدالعزیز فرمانفرمایان هم در لیست استادیوم‌های محبوب دنیا قرار گرفت.
[divider]معمار ایرانی، معماری ایرانی[/divider]
عبدالعزیز فرمانفرمایان معماری را در دانشگاه بوزار پاریس آموخت. از تحصیل که فارغ شد، به تهران برگشت و آموخته‌هایش را به کار گرفت. هم استخدام دفتر ساختمان دانشگاه تهران شد، هم گاراژ خانه پدری‌اش را به آتلیه تبدیل کرد. بیشتر از ۱۰ برادر بودند. برای تک‌تک برادرها خانه منحصربه‌فردی طراحی و در ساختن خانه هم کمک‌شان کرد.
هر طرحی که می‌زد، تابع اصول مکتب باوهاوس و شعار معروف Form Follows Function بود. اما خودش از این همه اصول و قاعده‌ای که در طراحی‌ها ناچار به رعایت‌شان بود، لذت نمی‌برد. تا اینکه طراحی مسجد دانشگاه تهران به او پیشنهاد شد. قرار بود تنها بنای اصیل ایرانی که برخلاف بیشتر ساختمان‌ها رنگی بود را طراحی کند. طرحی کشید که سال‌ها منتظرش بود. مسجدی که شباهتی به مساجد دیگر را نداشت. پاویون ایران در نمایشگاه مونترال ۱۹۷۶ هم‌چنین ویژگی‌هایی داشت. اگر می‌خواست کلیشه Form Follows Function را پی بگیرد، معمارهای امریکایی و فرانسوی هم باتجربه‌تر بودند، هم تکنیک‌های فراوانی برای ساخت در اختیارشان بود. این بار هم طرحی ایرانی زد؛ بنایی سراسر کاشی‌کاری شده؛ بنایی آبی‌رنگ. پس از ساخت این دو ساختمان، پای‌بند کلیشه «فرم تابعِ عملکرد» شد.
[divider]استادیوم آتشفشانی[/divider]
اوایل دهه۶۰ میلادی بود که فرمانفرمایان به مکزیک سفر کرد. معماری در این کشور رو به پیشرفت بود و معماران ساختمان‌های مهمی در آن سال‌های ساخته بودند. یکی از این ساختمان‌ها، استادیوم دانشگاه مکزیکوسیتی بود. استادیومی با طرح کوه آتشفشان که زمین چمن درست در میان آن – جایی که مواد مذاب از آن خارج می‌شوند- ساخته شده بود. ایده استادیوم مکزیکوسیتی برای فرمانفرمایان بسیار جذاب بود. این ایده را در گوشه ذهنش بایگانی کرد تا اگر روزی قرار شد استادیومی بسازد، این ایده را مبنای طراحی‌اش قرار دهد. خیلی زود روز موعود فرا‌رسید. پیشنهاد ساخت استادیوم صدهزار نفری آزادی در دره کَن به عبدالعزیز فرمانفرمایان داده شد. فرمانفرمایان ایده استادیوم مکزیکوسیتی را از بایگانی ذهنش بیرون کشید و روی کاغذ پهن کرد. دره کن بهترین جا برای ساخت استادیوم بود. همه‌چیز برای فعال‌شدن آتشفشان آماده بود. تنها مشکل پروژه عظیم طراحی و ساخت استادیوم بودجه ۸۰میلیون تومانی آن بود. بنابراین تصمیم گرفتند به‌جای به‌کارگیری بتن در استخوان‌بندی بنا، از خاک فشرده استفاده کنند. خاک‌برداری این طرح به مهندس علیرضا رادپی سپرده شد. همزمان با خاک‌برداری بود که ایران به عنوان میزبان هفتمین دوره بازی‌های آسیایی انتخاب شد. همین اتفاق تیم سازنده مجموعه را تحت فشار قرار داد. مجموعه باید تا ۱۷ماه آینده آماده بهره‌برداری می‌شد. تیم طراحی این پروژه به مدیریت مهندس فرمانفرمایان، از دفتر S.O.M ایالت کالیفرنیا خواستار خرید نقشه‌های از پیش طراحی‌شده یک استادیوم ورزشی با ویژگی‌های مشابه شدند. استانداردهای کمیته ملی المپیک هم باید در جزء‌جزء سازه رعایت می‌شد تا رکوردهای ورزشکاران جابه‌جا نشود. پس با یک پیمانکار فرانسوی به نام شرکت «بوئینگ» مذاکره کردند و مهندسی از سوی این شرکت، با در نظر گرفتن نکات جدید، طرح دیگری ارائه داد. به هر روی، استادیوم ۱۰۰هزار نفری که بعد از انقلاب اسلامی به آزادی تغییر نام پیدا کرد، در زمان تعیین‌شده افتتاح شد.
[divider]استادیوم ۹۰هزار نفری[/divider]
اگرچه چهارمین استادیوم بزرگ دنیا به استادیوم صدهزار نفری معروف شده، اما در طبقه اول آن ۳۵هزار و در طبقه دوم ۵۵هزار صندلی برای نشستن تماشاگران وجود دارد. ۱۰هزار نفر باقی‌مانده یا باید سر پا بایستند، یا همراه با سایر تماشاچی‌ها کمی مهربان‌تر روی همان ۹۰هزار صندلی بنشینند. تازگی‌ها این شبهه هم به‌وجود آمده که همان ۹۰هزار نفر هم به زور در ورزشگاه جا می‌شوند و صندلی‌ها حتی از این عدد هم کمتر است.
[divider]جزئیات ورزشگاه[/divider]
چمن این مجموعه طبیعی است و پیرامون این زمین چمن را پیست دوومیدانی در هشت خط و از جنس تارتان فرا‌گرفته. ورزشگاه بعد از غروب آفتاب با چهار برج نوری که در شمال غربی و شرقی و جنوب غربی و شرقی آن قرار گرفته‌اند، روشن می‌شود. برج‌ها هم با چراغ‌های گازی و تنگستن هالوژن تغذیه می‌شوند.
اسکوربُرد یا صفحه نمایش امتیازها هم در ضلع شمالی زمین چمن نصب شده است. این صفحه، در ابعاد ۵۰۷ در۲۰متر یکی از بزرگ‌ترین اسکوربُردهای رنگی دنیاست که نتایج و اتفاقات بازی را به دو زبان فارسی و انگلیسی پخش می‌کند. بلندگوهای قوی ورزشگاه به طور پراکنده در بخش‌های مختلف زمین نصب شده‌اند تا تماشاگران در هر گوشه از استادیوم در جریان اتفاقات مهم بازی قرار بگیرند. برای کسانی که همیشه استادیوم را در تلویزیون دیده‌اند و موفق نشده‌اند تماشاچی یکی از بازی‌های فوتبال در این زمین باشند، همیشه این ابهام وجود داشته که آیا همه تماشاگرها در هر گوشه‌ای از جایگاه که نشسته باشند، می‌توانند به همه نقاط زمین مسلط باشند یا نه؛ این یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های طراحی این مجموعه است. بیشترین دید تماشاگر از مرکز زمین در جهت‌های شمال و جنوب ۱۳۶متر و در جهات شرق و غرب ۱۲۶متر است. از دیگر استانداردهای این استادیوم، زمان تخلیه آن هنگام وقوع حادثه است. این زمان در ورزشگاه‌های کوچک و بزرگ از ۸ تا ۱۵دقیقه متغیر است. ورزشگاه آزادی با ابعاد ۷۵در۱۱۰متر در مدت ۱۱دقیقه به طور کامل از تماشاگر تخلیه می‌شود.
[divider]استادیوم دوچرخه‌سواری[/divider]
این استادیوم که در جنوب غربی استادیوم صدهزار نفری قرار دارد، با گنجایش ۲۵۰۰تماشاگر و جایگاه ویژه برای مقامات و خبرنگارها، یکی از بزرگ‌ترین و مجهزترین استادیوم‌های دوچرخه‌سواری خاورمیانه است. زمینی به مساحت ۶۵۰۰مترمربع زیربنای این استادیوم دوچرخه‌سواری است که دوچرخه‌سوارها ۳۳۳متر را برای دورزدن آن رکاب می‌زنند. این استادیوم مدتی بعد از برگزاری بازی‌های آسیایی آسیب دید و ۲۷سال با همان وضعیت به حال خود رها شد تا خرداد ۸۵ که دوباره بازگشایی شد.
[divider]سالن‌های والیبال و بسکتبال[/divider]
سالن والیبال در جنوب شرقی مجتمع پنج سالنه و سالن بسکتبال در شمال آن، هر دو با ابعاد ۷۲در۴۴متر ظاهری شبیه هم دارند. برای هر بازی بسکتبال یا والیبال، ۳هزار تماشاچی می‌توانند سالن‌ها را پر کنند.
[divider]دریاچه مصنوعی[/divider]
قصه ساخت دریاچه و استادیوم صدهزار نفری به هم گره خورده است؛ خاکریزهای استادیوم حاصل خاک‌هایی است که از‌زمین این ناحیه برداشته شد و فکر راه‌اندازی دریاچه مصنوعی آزادی را به ذهن معماران مجموعه انداخت. این دریاچه به طول ۱۲۰۰متر و عرض ۱۸۰متر و عمق متوسط ۴متر، محل برگزاری مسابقات کایاک، کانو، کاناپلو و اسکی روی آب است. دو جاده تندرستی که بیشتر ویژه پیاده‌روی هستند هم در بالا و پایین دریاچه طراحی شده‌اند.
[divider]پیست اتومبیل‌رانی و موتورسواری[/divider]
مسابقات رسمی اتومبیل‌رانی در زمینی به مساحت ۸۰۰در۴۰۰متر برگزار می‌شود. هزار تماشاگر از نزدیک می‌توانند شاهد مسابقات اتومبیل‌رانی باشند.
[divider]پیست کارتینگ[/divider]
یکی از هیجان‌انگیزترین بخش‌های مجموعه ورزشی آزادی، پیست کارتینگ این مجموعه است. طراحی و ساخت این پیست حدود ۱۰سال پیش توسط شرکت ایتالیایی CRG انجام شد. حالا عاشقان سرعت و هیجان با ماشین‌های کوچک‌شان در طول ۸۰۰متری پیست با هم مسابقه می‌دهند و «سرعت را بدون مخاطره تجربه می‌کنند». این شعار کارتینگ آزادی است. در این پیست مجهز و استاندارد، تجربه سرعت حتی برای کسانی که گواهینامه رانندگی ندارند هم دست‌یافتنی است.
[divider]زمین تنیس[/divider]
بین مجتمع پنج‌سالنه و کمپ تیم‌های ملی، ۱۸زمین روباز تنیس به ابعاد ۲۰در۴۰متر ساخته شده‌اند. ۱۰زمین برای آقایان، ۶زمین برای خانم‌ها و ۲زمین هم برای خانواده‌ها. این‌زمین‌ها برای تمرین تنیس‌بازان طراحی شده‌اند، به همین دلیل تماشاگران جایی برای نشستن ندارند.
[divider]هتل المپیک[/divider]
ساختمانی که امروز هتل المپیک نام گرفته، برای استقرار خبرگزاری‌ها و اهالی مطبوعات و در کل سر و سامان دادن به امور اداری بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ تهران ساخته شد. بعد از پایان مسابقات و در واقع بعد از پیروزی انقلاب، کارکنان سازمان تربیت‌بدنی در این ساختمان مستقر شدند و تا پایان دهه۷۰ هم آنجا ماندند. بعد از انتقال این سازمان به ساختمان جدید، پروژه بازسازی این ساختمان و تبدیل آن به هتل المپیک شروع شد. هتلی چهار ستاره با ۹۷ اتاق دوبلکس و ۳سوئیت رویال، آمفی تئاتری با گنجایش ۶۰۰ نفر و امکانات بسیاری از جمله سالن‌های بدنسازی، استخر، سونا و زمین فوتبال، که برای اقامت ورزشکاران ایرانی و خارجی مهیا شده است.
[divider]سالن ۱۲هزار نفری[/divider]
سالن ۱۲هزار نفری یا سالن ورزش‌ها برای برگزاری مسابقات والیبال، فوتسال، کشتی، ژیمناستیک و ورزش‌هایی از این دست که‌زمین آنها تفاوت چندانی با هم ندارند، ساخته شده است. تا قبل از انقلاب، قهرمانان پاتیناژ هم در همین سالن با هم رقابت می‌کردند که در دهه فجر سال۸۲ دوباره سالن برای برگزاری این مسابقات آماده شد و از آن به بعد در هر بازه‌ای که در سالن ورزش‌ها مسابقه‌ای برگزار نشود، سالن را منجمد می‌کنند و در اختیار پاتیناژسوارها قرار می‌دهند. مساحت سالن ۱۲هزار نفری ۲۰هزار مترمربع است. سقف مسطح سالن روی چهار ستون به قطر ۵.۴متر قرار گرفته که فاصله هر یک از این ستون‌ها از کف تا سقف ۲۲متر است. سیستم برق‌رسانی سالن هم از داخل همین ستون‌ها رد شده و جریان برق بعد از عبور از داخل ستون‌ها و رسیدن به سقف، با انشعاب‌های متعدد به بخش‌های مورد نیاز می‌رود. از دیگر امکانات مجموعه ورزشی آزادی با ۳۸سال قدمت، می‌توان به مجموعه استخرهای شنا (استخر قهرمانی، استخر شیرجه و استخر تمرینی)، استخر آب‌درمانی، سالن‌های کشتی، وزنه‌برداری، تیراندازی و ووشو، زمین بیس‌بال و کریکت، پیست اسکیت و مجموعه تراپ اسکیت اشاره کرد.
صفحه‌ی پرونده‌ی فوتبال و فضا
[divider]پی نوشت[/divider]
* دومین دوره بازی‌های آسیایی سه سال بعد از اولین دوره در فیلیپین برگزار شد. ولی از آن به بعد این بازی‌ها روند چهار سال یک‌بار خود را در قاره کهن پی گرفتند.
[divider]منبع[/divider]
فصلنامه‌ی تخصصی معماری و شهرسازی همشهری معماری شماره ۲۰