نویسنده: محسن اکبر‌زاده| دبیر سرویس معماری معاصر
بارها و بارها شنیده‌ایم که در هنگام ظهور حضرت قائم (عج) این سخن میان شیعیان شایع می‌شود که گویی ایشان دین جدیدی را با خود آورده است. چنین تلنگری همیشه ما را به این حیرت وا می‌دارد که مگر میان مسلمانی ما و آنچه در نزد امام معصوم است، چه فاصله معناداری می‌تواند وجود داشته باشد. نگاهی به آیات و احادیثی تا این حد صریح و واضح و اختلاف آن با آنچه در نزد ما به عنوان معماری مسجد رایج است و مقدس شمرده می‌شود، می‌تواند آشکارکننده بخشی از آن اختلاف پنهان باشد. برای نگارندگان این پرونده نیز که دانش آموختگان معماری و دلبستگان هنر این سرزمین‌اند، زیر سوال رفتن آثار فاخر معماری ایران در منظر نصوص دینی امری خوشایند نیست، اما جز آگاهی در انتظار ما نیست.
[divider]بلندمرتبه سازی مسجد[/divider]
امیرالمومنین(ع): آنگاه که مردم مساجد بلند بنا کنند، اعمال آن‌ها تباه گشته است.
اعلام الساجد باحکام المساجد، محمد بن عبدالله زرکشی شافعی، ص ۳۳۶.
رسولالله(ص): هرگاه دیدید قرآن‌ها را می‌آرایند و مساجد را تزئین می‌کنند و مناره‌ها را بلند می‌سازند و قرآن را با شعر و آواز می‌خوانند و مساجد را گذرگاه و راه عبور قرار می‌دهند، مومن در آن زمان از طلای سرخ و خالص کمیاب تر است؛ مساجدشان آراسته، اندامشان پاکیزه، ولی قلب‌هایشان از مردار بدبو آلوده تر است
روضه الواعظین، فتال نیشابوری، ص ۳۷۰، فی ذکر فضل المساجد.
رسولالله(ص): من به بلند ساختن مساجد مامور نشده‌ام
سنن بیهقی، ج۲، ص ۴۳۹، کتاب الصلاه، باب فی کیفیه بناء المساجد.
حضرت امیر(ع) به مناره‌ای بلند برخورد کردند. فرمان داد تا آن را خراب کنند. آنگاه فرمودند: «مناره را بایستی هم سطح پشت باممسجد ساخت.»
عروه الوثقی، ص ۲۱۳، فی المساجد و احکام‌ها.
[divider]سقف مساجد[/divider]
امام محمد باقر(ع): اول چیزی که قائم ما -عجل الله تعالی فرجه- بدان اقدام می‌کند، سقف مساجد است که آن را شکسته و فرمان می‌دهد تا برای مساجد سایبانی همچون سایبان حضرت موسی علیه السلام بنا کنند.
وسائل الشیعه، ج۳، ص ۴۸۸، باب ۹، روایت ۴.
[divider]خلوص هندسی[/divider]
رسولالله(ص): مساجد را صاف و بدون کنگره بسازید.
وسائل الشیعه، ج۳، ص ۴۹۴، باب ۱۵.
امام محمدباقر(ع): هنگامی که قائم آل محمد (عج) قیام کنند، کنگره هر مسجدی در روی زمین را ویران می‌کنند.
وسائل الشیعه، ج۳، ص ۴۹۴، باب ۱۵.
[divider]محــــــراب[/divider]
هرگاه حضرت امیر به محرابی پیش آمده در مسجد برخورد می کرد، آن را می شکست و می فرمود: اینها شبیه کشتارگاه های یهود است.
وسائل الشیعه، ج۳، ص ۵۱۰، باب ۳۱ از ابواب احکام المساجد، حدیث ۱.
[divider]امکان گسترش پلان[/divider]
بعد از فتح خیبر که با افزایش شمار مسلمین همراه بود و فضای مسجد مدینه دیگر کفایت نمی‌کرد، حضرت امیر(ع) به توسعه مسجد اقدام کرد (عطایی همدانی و همکاران، ۱۵:۱۳۹۰). نکته قابل توجه آن که این توسعه، شمایل مربع گون پلان را تغییر نمی‌دهد. به این نحو که هر کدام از اضلاع هفتاد ذراعی مسجد به صد ذراع افزایش می‌یابد (عنبرانی، ۸۳:۱۳۸۱). نکته قابل اجتهاد آن است که هندسه در توسعه الویت دارد و توسعه باید با حفظ ویژگی‌های اولیه صورت پذیرد. درهای مسجد نیز که پیش از توسعه در وسط اضلاع دیوارها قرار داشت، با افزایش طول دیوار جا به جا شده تا دوباره در میانه قرار بگیرد (قائدان، ۱۱۵:۱۳۸۶). با این حال در توسعه‌هایی که پس از پیامبر (ص) صورت گرفت این الگو از اولویت خارج شد.
[divider]طلاکاری مساجد[/divider]
رسولالله(ص): کسی که در آتش جاویدان خواهد بود، از دنیا چه سودی می‌برد؟ تنها ظاهری از این زندگی دنیوی را می‌شناسند و از آخرت غافل‌اند، خانه‌ها می‌سازند و قصرها بر پای می‌کنند و مساجد را با طلا زینت می‌کنند. مکارم الاخلاق، ابونصر طبرسی، باب ۱۲، فصل ۴، ص ۴۴۹.
رسولالله(ص): مساجد خود را با طلا زینت نکنید همچنانکه یهود و نصاری معابد خود را با طلا زینت نمودند مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۷۲، باب ۱۲، حدیث ۱. رسولالله(ص): هرگاه عمل و رفتار گروهی تباه می‌شود، به طلاکاری و آراستن مساجد خویش روی آورند. سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۲۴۵، کتاب المساجد و الجماعات، باب ۲، روایت ۷۴۱.
[divider]هندسه شبستان: عرضی و یکپارچه[/divider]
قرآن کریم: «در حقیقت خدا دوست دارد کسانى را که در راه او صف در صف، چنانکه گویى بنایى ریخته شده از سرباند، جهاد مىکنند.» (سوره صف:۴)
رسولالله(ص): اگر مردم می‌دانستند چه فضیلتی دارد اذان گفتن و شرکت در صف اول جماعت، هر آینه برای این کار قرعه کشی می‌کردند.
رسولالله(ص): صف‌های نماز جماعت را مساوی کنید، پس همانا که مساوی کردن صف‌ها، کامل‌کننده نماز است.
مجلسی، ۲۰۰:۱۳۸۸
رسولالله(ص) شانه‌های نمازگزاران را در نماز جماعت می‌گرفت و منظم می‌کرد، و می فرمود: مساوی و منظم باشید، نامنظم و جدا از هم نباشید که قلب‌های شما از یکدیگرجدا می‌شود.
بروجردی، ۴۷۰:۱۳۹۰
آیه ۴ سوره صف ویژگی صفوف را پیوستگی توصیف کرده است. لذا بدیهی است که گسست در صفوف جز آنکه به لحاظ شرعی اتصال را از بین می‌برد، ماهیت و معنای بنایی یک پارچه و ریخته‌گری شده را نیز از بین می‌برد. چند نکته اصلی از متن این احادیث قابل برداشت است. نخست فضیلت صف اول نماز، دوم پیوستگی صفوف و سوم آنکه پیامبر (ص) صف را در ارتباط شانه‌ها با یکدیگر تعریف می‌کند و بر وجه عرضی ِ صفوف تاکید می‌ورزد. فضیلت صف اول سبب شده است که با انتخاب شکل مربع در هندسه مسجد، ضلعی که در برابر دیوار قبله قرار گرفته، بیش‌ترین طول ممکن را در اختیار صف اول نماز قرار دهد (علی آبادی،۱۳۸۰: ۵۵۶ و قرائتی،۱۳۷۸: ۴۲۷ و ترسلی، ۱۳۷۸: ۱۷۲). از بین دو سیاست ممکن برای سازماندهی صفوف نماز گزاران، یکی آن است که طول صف‌ها کم و تعداد صفوف اضافه گردد و دیگری آن است که با طولانی‌کردن صفوف تعداد آن‌ها را کاهش دهند. انتخاب رسول خدا که مبتنی بر اصل قبله و هندسه خالص صورت گرفته است شرایط را با عرضی کردن صفوف نسبت به محور قبله و ایجاد صف اول طولانی‌تر اولویت بندی کرده است. با این حال این رویکرد مبارک و خردورزانه در دیگر مساجد به شکلی که در مسجد پیامبر (ص) اتفاق افتاد، فهم نشد و به کار گرفته نشد؛ همچون شبستان دوپاره شده مسجد نصیرالملک شیراز که محوریت طولی نیز دارد.
[divider]منبع[/divider]
[button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”follow” openin=”samewindow” ]فصلنامه همشهری معماری [/button]