ناصرالدینشاه قاجار از برجسته‌ترین پادشاهان معاصر ایران و یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌ها در هنر و معماری دوره‌ی قاجار است. وی باغهای نیاوران، سلطنت‌آباد، دوشان تپه، قصر فیروزه، قصر یاقوت سرخه‌حصار و عشرت‌آباد را بنا کرد. روی‌آوری وی به باغ باعث ایجاد پرسش‌های مختلفی در ذهن معماران و خصوصاً معماران منظر درباره‌ی این دست از باغ‌ها می‌شود. در اینجا به این می‌پردازیم که باغهای ناصری چه گونه باغ‌هایی بوده‌اند؛ در کجا ساخته می‌شدند؛ و چه خصوصیات کالبدی داشته‌اند؛ و سرانجام چه مراسم‌هایی در آن‌ها برقرار می‌شده است.
کوچ‌نشینی و باغهای ناصری
ناصرالدینشاه به گردشگری و کوچ دل‌بستگی ویژه‌ای داشت. شاید وی زندگی کوچ‌نشینی را بر پایه‌ی ذائقه‌ی ترکیِ دودمانِ قاجار تا حد بسیاری به زندگی یکجانشینی برتری می‌داد؛ و همین امر باعث شد شاه بخش زیادی از زمان‌های خود را در گردش باشد. گشت‌وگذارهایی که گاه در داخل ایران بود و شاه به اصفهان و مشهد می‌رفت و گاه شامل مسافرت‌های زیارتی وی به عتبات عالیات می‌شد و گاه شامل سفرهای طولانی او به اروپا می‌گشت. این سفرها به اینجا نیز ختم نمی‌شد هوای مسموم و گرمِ تابستانِ شهرِ تهرانِ ناصری باعث می‌شد، شاه به همراه بسیاری از درباریان و حتی ساکنان شهرِ تهران، تهران را به چشم قشلاقی ببیند و در تابستان‌ها از شهر تهران به شمیران و یا کوه‌های دامنه‌ی البرز کوچ کند.
شاه به خاطر همین موضوع است که هیچ‌گاه داخل حصار شهر تهران دست به ساخت باغی نزد و تمام باغ‌هایی که بنا کرد در خارج از حصار تهران بود؛ اما خود باغهای خارج از حصار که شاه دست به ساخت آن‌ها می‌زد به دودسته‌ی عمده تقسیم می‌شوند که به دلیل نوع کاربری متفاوتشان از خصوصیات متفاوتی نیز برخوردار بودند. این باغ‌ها را می‌توان به باغهای ییلاقی و باغهای شکارگاهی تقسیم کرد.
کوشک‌ها و باغهای ییلاقی
باغ‌هایی ییلاقی ناصرالدینشاه چون باغ سلطنت‌آباد، باغ‌هایی بودند که شاه بخش عمده‌ای از زمان خود را در داخل این باغ‌ها و خارج از شهر تهران برای فرار از تابستان گرم شهر می‌گذرانید. سکونت‌گاه‌های این دست از باغ‌ها به همین دلیل اندک‌اندک از باغهای چادری به عمارت‌های بزرگ بدل گشتند. شاه در کوشک‌های داخل باغ ساکن می‌شد ولی درباریان و رجال یا به عبارت دیگری دولتمندان که می‌بایستی در نزدیکی شاه باشند نخست چادرهای خود را در اطراف این دست از باغ‌ها برپا کردند و این چادرهای بزرگ نیز اندک‌اندک تبدیل به شهرک‌های سلطنتی شدند. ساکن شدن طولانی‌مدت شاه در فصل تابستان در باغ‌ها باعث می‌شد تا این باغ‌ها دیوارهای مستحکمی داشته باشند تا علاوه بر آن‌که محدوده‌ی باغ را نشان می‌دادند، به‌خوبی به توانند جنبه‌ی دفاعی نیز داشته باشند. یکی دیگر از خصوصیات کالبدی این باغ‌ها آن بود که دارای ساختمان‌هایی بودند که شاه از آن‌ها برای برگزاری مراسم‌های معمول بایستی استفاده می‌کرد. مراسم‌های محرم و صفر و سلام اعیاد مذهبی که در تابستان واقع می‌شد باعث آن نمی‌شد که شاه در تابستان‌ها به تهران بازگردد. بلکه در عوض در این‌چنین باغ‌هایی عمارت‌هایی چون تکیه بنا می‌شد. از سوی دیگر گذران وقت طولانی شاه در تابستان‌ها باعث می‌شد که این باغ‌ها عمارت‌های دیگری چون حوضخانه برای فرار از گرما، تلگراف‌خانه برای خبر از اوضاع کشور و عمارت‌های دیگری چون آب‌دار خانه و موزه نیز بیابد. گرچه بنای این باغ‌ها و خصوصاً تزیینات آن‌ها بر اساس روحیه‌ی تجددخواه ناصرالدینشاه غربی شده بود ولیکن معماری منظر این باغ‌ها دارای نظامی ایرانی بود و هندسه‌ای محوری داشت.
شکارگاه‌ها و باغهای قشلاقی
ناصرالدینشاه برخلاف آن دست از باغهای ییلاقی باغهای شکارگاهی متفاوتی نیز بنا کرد و بخشی کوتاه از زمان خود را در این باغ‌ها می‌گذرانید. به علت زمان اندکی که شاه تنها برای شکار در این باغ‌ها صرف می‌کرد شهرک‌های درباری در اطراف این باغ‌ها بنا نشد. همچنین دیوار این دست از باغ‌ها که تنها برای تعیین حدود باغ ساخته‌شده بود کارکرد دفاعی چندانی نداشت. برای مثال در باغ دوشان تپه، حصار باغ بدون قراول‌خانه است و یا باغ قصر فیروزه حصار به یک نرده‌ی چوبی کاهش پیداکرده است و از سوی دیگر باغ قصر یاقوت اصلاً حصاری نداشت. ساختمان این دست از باغ‌ها بسیار کوچک‌تر از باغهای ییلاقی شاه بود و همچنین معماری منظر این باغ‌ها برخلاف باغهای ییلاقی شاه اندام‌وار و بیشتر اروپایی بود، به‌گونه‌ای که نام پارک را در بعضی از موارد بر خود می‌گرفت. تفاوت کالبدی دیگر این باغ‌ها با باغهای ییلاقی حضور عمارت بخاری به‌جای حوضخانه در آن‌ها بود. شاه هنگام مراسم‌هایی چون مراسم‌های ملی و مذهبی اگر در این باغ‌ها بود به شهر تهران بازمی‌گشت و تنها مراسم‌هایی که در این باغ‌ها یا اطراف آن‌ها برگزار می‌شد مراسم‌هایی چون سیزده‌به‌در یا مراسم اسب‌دوانی بود. در برخی از این باغ‌ها باغ‌وحش‌هایی برای بازدید عموم از حیوانات شاهی نیز بنا شد.
باغهای عمومی ناصرالدینشاهی
اما تهران و اطرافش در زمان ناصرالدینشاه باغ‌هایی شاهی دیگری نیز داشت که به دست ناصرالدینشاه بنا نشده بود. شاه اوایل سلطنتش به این باغ‌ها توجه می‌کرد ولی اندک‌اندک با ساخته‌شدن باغهای خودش از توجه‌اش به این باغ‌ها کاسته شد و این باغ‌ها برای مصارفی چون پذیرایی از سفرا و یا ولیعهد به کار گرفته می‌شد. باغ‌هایی چون لاله‌زار و نگارستان نیز تبدیل به مکان‌هایی عمومی برای تفرج همگانی شده بودند. باغ نگارستان تبدیل به مکانی برای قدم زدن جوانان فرنگی‌مآب این دوره که لباس‌های خارجی می‌پوشیدند شده بود؛ و به‌نوعی پاتوقی برای افراد تجددخواه و روحیه‌ی تجددخواهی آن دوره بود.
زنان و باغهای ناصرالدینشاهی
علاوه بر زنانِ حرم شاه که از باغ عشرت‌آباد استفاده می‌کردند باغ لاله‌زار نیز که تفرج‌گاه عمومی مردم شده بود و نقش بسیار مهمی را برای زنان آن دوره داشت چراکه در جشن سیزده‌به‌در تنها زنان می‌توانستند به وارد آن شوند و به‌دوراز چشم نامحرمان از آن باغ استفاده کنند.
منبع: فیروزه، مرضیه. زندگی در باغهای سلطنتی ناصرالدینشاه در تهران. استاد راهنما: اهری، زهرا. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۹.