بستِ توحیدخانه: نمونه‌ی مترقی به رسمیت شناختن فضای اعتراض عمومی
در ادوار مختلف تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف پاسخ‌های متمایزی به این نیاز داده شده است. فضای بست نشینی در توحیدخانه نقش جهان یکی از رویکردهای مترقی در به رسمیت شناختن اعتراضات مردمی در دوره صفوی است.
[divider]توحیدخانه، بستی در اصفهان صفوی[/divider]
میدانِ نقش‌جهان اصفهان همواره به‌عنوان یکی از کامل‌ترین میدان‌های شهرهای اسلامی موردتوجه قرارگرفته است. میدانی که چهار بازار به دور آن می‌گردد، از یک‌سوی به مسجد جامع، اصلی‌ترین پرستشگاه مسلمانان راه دارد و از سوی دیگر کاخ پادشاهی یا پایگاه پادشاهی به آن روی کرده است. ساختمان‌های بسیاری در پیرامون این میدان وجود داشته که یا امروزه نشانی از آن‌ها نیست یا از کاربری آن‌ها اطلاعات بسیار کمی وجود دارد که با شناخت بهتر آن‌ها می‌توان تصویر روشن‌تری از میدان نقش‌جهان به‌عنوان میدان کامل شهر اسلامی به دست‌آورد. بنا‌هایی چون نقاره‌خانه و کارکرد سیاسی فرهنگی آن، ساختمان تخریب‌شده‌ی ساعت شاه یکی از کامل‌ترین نمونه‌ی ساعت در میدان‌های شهرهای اسلامی، قهوه‌خانه‌های قیصریه یا نخستین قهوه‌خانه‌های ایران و جهان و ملجأ نواندیشان فکری و سرانجام مجموعه‌ی بزرگ دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان که دربرگیرنده‌ی کاخهای شناخته‌شده‌ای چون چهل‌ستون و عالی‌قاپو و بسیاری از بناهای کمتر شناخته‌شده‌ی دیگر است. بنای توحیدخانه یکی از ساختمان‌های دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان و مکان بست‌نشینی در اصفهان صفوی و یکی از عوامل محبوبیت و بقای این حکومت نزدیک به بیش از یک قرن بود.
توحیدخانه بنای کمتر شناخته‌شده‌ی دولت‌خانه‌ی مبارکه نقش‌جهان در حاشیه‌ی غربی میدان نقش‌جهان و در پهلوی شمالی ساختمان عالی‌قاپو قرار دارد. این بنا هم‌اکنون بخشی از ساختمان‌های دانشگاه هنر اصفهان است. ولی کاربرد آن در دوره‌ی صفوی چه بوده است؟ و چرا بایستی بنایی با این خصوصیات کالبدی در این نقطه‌ی باارزش شهری ساخته شود؟ این ساختمان گنبدخانه‌ای بزرگ در میان میدانی پهناور است که دورتادورِ صحن آن را حجره‌های بسیاری پوشانده. با نگاه نخست به آن آگاه می‌شویم که گنبدخانه بر روی یک دوازده‌وجهی قرارگرفته است. گنبدخانه و عدد مقدس دوازده در میان شیعه‌ی اثناعشری گزارش از بنایی آیینی می‌دهد که در میان کاخهای پرشکوه صفوی قرارگرفته است اگر به درون گنبدخانه نیز برویم بر حاشیه‌ی گنبد صلواتی را بر چهارده معصوم می‌یابیم. ولی کاربری دقیق‌تر این ساختمان آیینی با این خصوصیات چه می‌توانسته باشد؟ تاریخ‌نامه‌های رسمی و سفرنامه‌‌های اروپایی که توصیفاتی از اصفهان صفوی دارند به‌روشنی به یکی از باارزش‌ترین ساختمان‌های شهرهای اسلامی یعنی جایگاه بست‌نشینی اشاره می‌کنند که در حاشیه‌ی میدان نقش‌جهان قرار داشته است.
[divider]بست‌نشینی یا تحصن[/divider]
ولی بست‌نشینی چیست و چرا در شهرهای اسلامی آن‌قدر ارزش دارد؟
بست (پناهگاه، ملجأ، پشتیبان) جایی یا کسی است مقدس یـا ارجمند به ترتیبی که بست‌نشین در آنجا یا در سایه و پناه آن (جایگاه یا شخص یا شئی) قرار می‌گیرد و امان می‌یابد و از درازدستی معترضین در پناه و محفوظ می‌ماند.
بست‌نشین (پناهنده، تحت‌الحمایه، دادخواه) کسی است که باانگیزه‌ای (دادخواهی، گریز از کیفر، یا ادای مطلبی) به این کار دست می‌زند و به‌جایی یا کسی پناهنده می‌شود و بست می‌نشیند.
عامل و انگیزه عبارت است از انگیزه‌ای یا عواملی که بست‌نشین به‌واسطه آن به پنـاه مـی‌رود، همانند گریز از کیفر و سیاست یا از برای بازگویی مطلبی و تقاضا و درخواستی که در وضع عادی قادر به گفتن آن نیست، دوم این‌که کار بست‌نشینی بیشتر دارای دو بعد است یکی بعد انـفعالی، و دیـگری بـعد تعرضی. در اوّلی شخص از کار و عملی کـه مـرتکب شـده است، منفعل و بیمناک است و به دنبال مأمن و جای امنی می‌گردد تا در پناه آن از گزند و آسیب و کیفر عمل خویش در پناه بماند و در دومـی، به‌عکس، برای گرفتن حقی و گفتن مطلبی و به انگیزه انجام شدن درخـواستی که در شرایط عادی مقدور نیست به این کار دست می‌زند و این نیز گفتنی است که بست‌نشینی یا پنـاهندگی مـمکن اسـت فردی یا اجتماعی باشد، به این معنی که ممکن اسـت تنها یک نفر به انگیزه شخصی به کار بست‌نشینی یا تحصن بپردازد یا آن‌که گروهی و جمعی باهدف و انـگیزه‌ای مشترک به این کار دست بزنند و در این شکل بیشتر به‌صورت اعـتصاب است.
بست‌نشینی اجتماعی چنان در سرگذشت معاصر ایران دارای ارزش است که انقلاب مشروطه را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن مسئله‌ی بست‌نشینی خواند. در انقلاب مشروطه مردم بارها در خانه‌ی علما، بعدازآن در حرم شاه‌عبدالعظیم‌حسنی و سپس در حرم فاطمه‌ی معصومه در قم بست نشستند. این‌ها جایگاه‌هایی بودند که قدرت حاکم حق نداشتند بر پایه عرف اسلامی بست‌نشینان درون آن را متفرق، دستگیر، محاکمه یا کیفر کند؛ و به‌نوعی بست‌نشینانِ حرم یا بیت از مصونیت حقوقی برخوردار بودند که مکان به ایشان می‌بخشید.
[divider]توحیدخانه تجلی کامل معماری بست‌ها[/divider]
ولی در دوره‌ی قاجار هیچ‌یک از این ساختمان‌ها نه به دست خود حکومت بناشده بودند و نه از سوی حکومت موردحمایت قرار می‌گرفتند. ولی ساختمان توحیدخانه در اصفهان صفوی احتمالاً به دست شاه‌عباس‌بزرگ بناشده است. مکان قرارگیری آن در مجموعه‌ی دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان یعنی مجموعه‌ی درباری اصفهان است و یکی از نزدیک‌ترین ساختمان‌های شاخص پیرامون میدان به خود میدان است. دری که از میدان به این ساختمان باز می‌شده توسط هیچ‌کس حتی به‌فرمان شخص شاه امکان بسته شدن نداشته است و از راه‌یابی هیچ‌کس به این مکان خودداری نمی‌شده و هر کس به این مکان وارد می‌شده است تا زمانی که در این مکان قرار داشته دارای مصونیت حقوقی بوده است. افزون بر ساخته‌شدن این بست توسط خود حکومت ویژگی منحصربه‌فرد دیگری نیز این بست را با بست‌های معمول دوره‌ی قاجار یعنی حرم‌ها جدا می‌کرد و آن این است که گرچه توحیدخانه جایگاهی آیینی بود ولی از راه‌یابی اقلیت‌های دینی نیز به آن جلوگیری نمی‌شد؛ و ارمنیان و حتی شهروندان دیگر کشورها نیز می‌توانستند در این مکان بست بنشینند و خواسته‌ی خود را از شاه مطالبه کنند.
و از دیگر ویژگی آن ساختمان این بود که در نزدیک‌ترین مکان ممکن به جایگاه زندگی شاه ساخته شد و شاه هرگاه می‌خواست از کاخ خارج شود بایستی از کنار این بست گذر کرده و ناظر بر مخالفت همگانی مردم باشد از طرفی دیگر مکان جایگیری این بست به‌گونه‌ای بود که در کار بازار و دست‌فروشان میدان نقش‌جهان اخلال ایجاد نمی‌کرد و به اقتصاد و کاسبی بازاریان آسیب نمی‌زد.
[divider]تعدادی از تحصن‌ها در توحیدخانه‌‌ی صفوی[/divider]
توحیدخانه چندین بار به‌صورت همگانی ملجأ و پناه معترضین به سیاست‌های دربار یا مسائل اجتماعی بود. گرانی نان و کمبود غله که همواره برخی از فرمانروایی‌ها را به درگیری با معترضین به گرانی کشانده است؛ گاهی منجر به خونریزی و گاهی منجر به سرنگونی حکومت‌ها شده به‌وسیله‌ی همین بست در اصفهان به شیوه‌ی دیگر پاسخ داده می‌شد و پاسخِ حکومت صفوی به این تجمع‌ها پاسخی عقلایی و خردمندانه بود. در گردهمایی مردم برای گرانی نان در توحیدخانه و در دوره‌ی شاه‌صفی، شاه فرمان داد تا غله‌ی فراوانی با هزینه دولتی از استان‌هایِ دیگرِ کشور همچون فارس وارد کنند و با پخش غله در میدان نقش‌جهان درنهایت نرخ نان را بشکنند و با این کار به تجمع مردمی در توحیدخانه پایان داد. در دوره‌ی شاه‌عباس‌دوم نیز این بست‌نشینی در توحیدخانه بافرمان شکستن قفل انبارهای محتکرین و شکسته شدن قیمت نان پایان یافت.
اما در بسیاری از موارد، اعتراض‌ها در مورد بستن مالیات‌های سنگین بر مردم بود. در دوره‌ی شاه‌سلیمان که ارمنیان اصفهان به افزایش مالیات بر محله‌ی جلفا اعتراض داشتند با تجمع در این محل و بست‌نشینی و پس از گفتگو با نخست‌وزیر که مأمور رسیدگی به این بست‌نشینی بود توانستند فرمان شاه را تغییر دهند و هنگامی‌که فرمان مهرشده‌ی شاه برای کاهش مالیات را دیدند به بست‌نشینی پایان‌دادند.
[divider]سرانجام[/divider]
به همین شیوه است که حکومت صفوی نزدیک به صدسال به اعتراضات مردمی به‌صورت مسالمت‌آمیز و با به‌کارگیری معماری که خودساخته‌بود پاسخ داد. در دوره‌ی شاه‌سلطان‌حسین با خارج شدن شاه از دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان و ساختن دولت‌خانه در فرح‌آباد و برخی از مسائل دیگر کارکرد توحیدخانه پس از صدسال عوض شد و همین موضوع باعث بلوای گرانی نان در اصفهان و کشته و زخمی شدن شمار بسیاری گردید و سرانجام ناخشنودی از حکومت منجر به سرنگونی آن شد.
توحیدخانه پس از حکومت صفوی در دوره‌ی قاجار کارکردی نظامی یافت؛ در دوره‌ی پهلوی تبدیل به زندان شهربانی شد و سرانجام پس از انقلاب اسلامی نوسازی و به دانشگاه هنر اصفهان تبدیل گشت.
اما بست‌ها در ایران یکی از بهترین جایگاه‌ها برای رسیدن به خواسته‌های سیاسی و اجتماعی مردم باقی ماند. ایران دومین کشور آسیایی است که نظامش به حکومت مشروطه تبدیل شد؛ این در حالی است که در آن زمان حتی بسیاری از کشورهای اروپایی دارای پادشاهی خودکامه بودند و خود انقلاب مشروطه به دلیل به‌کارگیری از بست‌ها و بست‌نشینی یکی از کم تلفات‌ترین جنبش‌های درازای تاریخ است.
بناهای ناشناخته پیرامون میدان به همین‌جا ختم نمی‌شود ساختمان‌هایی چون ساعت شاه، قهوه‌خانه‌ها و تالار طویله بناهای دیگری هستند که میدان نقش‌جهان را کامل‌ترین میدان شهرهای اسلامی می‌کنند که در آینده به آن‌ها نیز خواهیم پرداخت.
فهرست منابع
- خالصی، عباس. تاریخچه بست و بست‌نشینی. تهران: انتشارات علمی، تهران، ۱۳۶۶.
- خوش‌افتخار، هادی. «بست و بست‌نشینی در دوره‌ی قاجار». ص، ۳۳-۴۶. مشهد: تاریخ‌پژوهی، بهار و تابستان ۱۳۸۴ – شماره ۲۲ و ۲۳.
- شاردن، ژان. سفرنامه شاردن. تهران: توس، ۱۳۷۲-۱۳۷۵.
- منشی، اسکندر و واله‌اصفهانی، محمد یوسف. ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی. تهران: چاپ سهیلی خوانساری، ۱۳۱۷.
- وحید قزوینی، میرزا طاهر. تاریخ جهان‌آرای عباسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳.