غیرمجاز؛ قوانین ساختمان‌سازی که چهره‌ی آتن را برای همیشه دگرگون کردند

نویسنده: آندریاس آنجلیداکیز[۱] | نویسنده و منتقد معماری
مترجم: احمد افلاکیان | کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه تهران


آتن قبلاً شهر کوچکی بود. تا این که در سال ۱۹۲۲، در پی شکست یونانیان در جنگ با ترکیه، آتن مجبور به پذیرش بخش بزرگی از۱.۲ میلیون نفر پناهنده از آسیای صغیر شد. پناهندگان در کمپ‎هایی خارج شهر اسکان یافتند که با گذشت زمان تبدیل به حومه‎ی شهر شدند، همگی بر اساس مکان‎هایی نام‌گذاری شدند که این یونانیان از آنجا نقل مکان کرده بودند: آیونیا[۲]، اسمیرنا[۳] و فیلادلفیا[۴]، همگی شهرهایی در سواحل ترکیه بودند. آتن تبدیل به شهر پناهندگان شد و در مسیر تقلّا برای برآورده کردن نیاز به مسکن و تبدیل‎شدن به شهری نوین بود که در آگوست ۱۹۲۳، دولت اولین قانون از مجموعه قوانین مربوط به ساخت‌و‌سازهای غیرقانونی را اعلام کرد.

هرگونه ساخت‌و‌ساز که در خارج از نقشه‎ی رسمی شهر صورت می‎گرفت، به صورت رسمی عنوان «آفترتا[۵]» را به خود می‌گرفت. با این وجود، به جای تلاش برای قانونی نگه‌داشتن ساخت و سازها، دولت‎های یونان پس از این که فهمیدند فرایند قانونی‎سازی ساختمان‎هایی که پناهندگان برای خود ساخته‎اند می‎تواند منبع بزرگ درآمد باشد، ساخت و سازهای غیرمجاز را نادیده می‎گیرند و در عوض مبالغی تکمیلی برای قانونی کردن آن‎ها تعیین می‎کنند. قانون «آفترتا» یکی از بخش‎های قانون یونان با بیشترین میزانِ تجدید نظر است، طوری که هر چند سال وزارتخانه‎ها از تخریب قریب‌الوقوع همه‎‎ی ساخت‌و‌سازهای غیرقانونی خبر می‎دهند و حتی گاهی اوقات تعدادی نیز تخریب می‎شوند؛ اما این امر پس از تعیین مبالغ بالاتر برای قانونی‎سازی این ساختمان‎ها صورت می‌گرفت. در طول بحران پناهندگان در سال ۱۹۲۲ آتن تبدیل به شهر نوینِ غیرمجاز شد، یعنی ساخت و سازهای غیرمجاز و مورد تأیید دولت. شهری که در آن پناهندگان به حال خود رها شدند، شهری که در آن تا زمانی که رشوه می‎دادید، غیرقانونی بودن مجاز بود.

آگوست ۱۹۲۲- پناهندگان یونانی در حال مهاجرت از آسیای صغیر

موج دوم مهاجرت پس از جنگ جهانی دوم و جنگ داخلیِ متعاقب آن رخ داد که در آن دولت یونان با حمایت نیروهای متحد آمریکا و بریتانیا توانست ارتش دموکرات مورد حمایت کمونیسم را در جنگی که ویکی‌پدیا از آن به عنوان اولین جنگ نیابتی در دوران جنگ سرد یاد می‎کند، از میدان به در کند. حومه‎ی شهر ویران شد و گروه‎های جدید یونانیان در جستجوی شغل و آینده‎ای مناسب در پایتخت جمع شدند. به نظر می‎رسید آتن در فرآیند تولدی دوباره باشد. مسکن همچنان یک نیاز وخیم بود حال آن‎که تا آن موقع نقشه‎ی شهر گسترش یافته بود به طوری که تمام کمپ‎های حومه‎ای پناهندگان را نیز شامل می‎شد. همچنان‎که ساخت‌و‌ساز غیر‌مجاز به‌خصوص در قسمت‎های غربی ادامه می‎یافت، طبقه‎ی کارگر حومه‎نشین، یعنی بدنه‎ی اصلی مسکن‎سازی شروع به پیوستن به طرحی به نام «آنتی پاروچی[۶]» کردند، سیستمی تبادلی که از طرف دولت با سودهای مالیاتی حمایت می‎شد. با این سیستم، تنها لازم بود که زمین شخص در اختیار یک مهندس راه و ساختمان قرار گیرد تا یک مجتمع آپارتمانی کوچک[۷] در آن ساخته و دو واحد آپارتمانی را به وی تحویل دهد. بقیه‎ی آپارتمان‎ها، بین مهندس سازنده و حامی مالی تقسیم می‎شد. به همین شکل، خانه‎های تک‎خانواری تبدیل به چنین مجتمع‎های مسکونی شدند که آماده‎ی پذیرش جمعیت جدید آتن بود؛ گروه‎های گسترده‎ای از سرتاسر یونان سرازیر شدند و بدین ترتیب آتن تبدیل به یک کلان شهر اروپایی شد که مملو از ساختمان‎های جدید مدرنیستی بر اساس اسکلت‎هایی به سبک لوکوربوزیه در طرحِ «دوم-اینو[۸]» شد.

در دهه‌ی ۱۹۷۰ بود که مشخص شد آتن به جای یک شهر مدرنیستی اصولی، به یک کابوس تبدیل شده‎است. با برنامه‎ریزی‎های سودجویانه‎ی دولت، آتنی‎ها بار دیگر به حال خود و مهندسین سودجو رها شده بودند. سیستم خانه‎سازیِ «آنتی پاروچی» ارزان و سریع بود. همه‎ی ساختمان‎ها از تکه زمین‎های کم‎مساحت و بلوک‎های بسیار کوچک، نامنظم و ناهماهنگی که ناشیانه به یکدیگر چسبانده شده بودند، ساخته شده بودند. در مقایسه با دیگر شهرهای اروپایی که مدرنیسم باعث بوجود آمدن ردیف‎های منظم و یکسان و هماهنگ خانه‎ها شده بود، آتن همانند یک وصله‎دوزی فولکلور از ایده‎آل‎های مدرنیستی بود که به صورت دیوانه‎وار اجرا شده بودند. کلانشهر جدید که نتیجه‎ی پیروزی نیروهای ناتو بود، شباهتی به آمریکایی بودن یا حتی غربی بودن نداشت. برای سال‎ها فکر می‎کردیم که این رشد غیرقابل کنترل شهر، تنها پیامدی از جنگ است اما تحقیقات اخیر به ما می‎گویند که سرمایه‎گذاری برنامه‎ی جامع تقریباً به طور انحصاری در پایتخت، در واقع در جهت کشاندن جمعیت کمونیست حومه‎ی شهر به داخل آتن برای کنترل راحت‎تر آن‎ها بوده‎است. یونان برای ناتو بسیار مهم بود، همانطور که ترکیه. این کشور راه دسترسی جماهیر شوروی به مدیترانه را سد می‎کرد. بنابراین ناتو نمی‎توانست بازگشت دوباره‎ی یونان به اتحاد جماهیر شوروی را تحمل کند و بنابراین، پیشرفت سریع آتن به عنوان طرح و برنامه‎ای برای جنگ سرد در چشم انداز قرار گرفت. آتن به فریب خانه‎سازی برای نصف جمعیت کشور در می‎افتد و آنتی پاروچی همراه قاب‎های بتن تقویت شده، تبدیل به ابزار اجرای این طرح می‎شوند.

آتن به شکلی که امروز می‎بینیم، بیشتر نتیجه‎ی این دو بحران سیاسی است: سقوط آسیای صغیر و جنگ داخلی که هرکدام موجی از ساکنین نو برای شهر آوردند. با وجود اینکه «آفترتا» و  «آنتی‌پاروچی» تقریباً از میان رفته‌اند، تأثیر آن‎ها بر ساختمان‎ها و مردم آتن زخم‎های عمیقی به جای گذاشته است. فرض کنید شما یک ساختمان هستید که آماده‎ی میزبانی از خانواده‎ای است که به تازگی هر آنچه داشته‎اند در آتش جنگ وسیع در ترکیه از دست داده‌اند و اکنون دولت به شما برچسب غیرمجاز می‌‎زند. یا فرض کنید که شما یک ویلای نئوکلاسیک یا حتی یک خانه‎ی کوچک در احاطه‎ی یک باغ گل هستید و یک مهندس راه و ساختمان می‎آید و باغ شما را با یک آپارتمان جایگزین می‎کند که جایی برای تجملات باقی نمی‎گذارد. آیا ساختمان‎های آتن این داستان را به یاد می‎آورند؟ آن‎ها چه آسیب‎هایی را در طول این گسترش‎های اجباری تحمل کردند؟

برگه لاتاری برای خانه‌ای میان‌مایه

قانون‎های «آفترتا» و «آنتی‌پاروچی» منجر به برخی نتایج غیرمترقبه شدند. با این حال، «آفترتا» حتی با وجود مسخره بودنش، تبدیل به نوعی گونه‎شناسی ساختمان شد. به دلیل برخی نقاط ضعف در قانون‌گذاری، شخص ملزم به پرداخت مالیات زمین برای ساختمان ناتمام نبود و مالیات براساس مساحت ساخته شده محاسبه می‎شد. این موضوع باعث شد که خانوارها اسکلت‎های بتنی را ساخته و فقط طبقاتی را تکمیل کنند که نیاز داشتند. هنگامی که کودکانشان بزرگتر می‎شدند، یعنی شاید ۱۰ یا ۲۰ سال بعد، یک طبقه‎ی دیگر را می‎ساختند. با گذشت زمان ساختمان به طور کامل ساخته می‎شد اما واضح بود که هیچ طراحیِ کاملی در ساختِ آن نبوده و ساختمان تنها نتیجه‎ای از شرایط موجود بوده است. «آفترتا» معمولاً به عنوان نوعی وصله‎دوزی مدرنیست مورد تمسخر قرار گرفته‎است، با این وجود اگر دقیق‎تر بنگریم، این ساختمان‎ها بسیار شگفت‎انگیز و تقریباً ساختمانی بی نقص هستند! ساختمانی را در نظر بگیرید که با بروز نیازهای ساکنینش خود را کامل می‎کند، این ساختمان‎ها هیچ فضایی را تلف نمی‎کنند و نیازی به وام‎ها یا سرمایه‎های کلان ندارند. همانطور که خانواده‎های ساکن بزرگتر می‎شوند، در حین ساخت خود به بخشی از تاریخ آن خانواده نیز تبدیل می‎شوند. ممکن است حتی کسی بگوید که این ساختمان‎ها تبدیل به تابلویی شده‎اند که در آن می‎توان رشد کودکان و بزرگسال شدن آن‎ها و تشکیل‌خانواده‌دادنشان را ببینید، جزئیات یک طبقه ممکن است مربوط به دهه‎ی ۷۰ و در طبقه‎ی دیگر مربوط به دهه‎ی ۸۰ باشد. پس می‌توان دریافت که در چه زمانی کودکان بزرگ شده و طبقه‎ای به خود اختصاص داده‎اند؛ به دلیل آن‎که «آفترتا» اجازه می‎داد که کل خانواده در یک ساختمان زندگی کنند، با گسترش ساختمان نوعی اجتماع خانواده‌محور پدید آوردند، جایی که کودکان در همان سازه‎ی بتنی مانند پدرانشان زندگی می‎کنند. از همین رو می‎توان گفت سیستم خانه‎سازی «آفترتا»،  اسکلت‎های بتنی تحمیل شده از جنگ سرد را گرفت و آن‎ را تبدیل به نماد معماری در جامعه‎ی یونانی کرد.

در همین زمان «آنتی‌پاروچی» شهری ایجاد کرده بود که در ابتدا به نظر فاجعه‌بار بود و به هم نوعان اروپایی خود شباهتی نداشت، اما بلوک‌های هم شکل مدرنیست ساختمان‎های اروپایی نیز به مرور سازه‎هایی بی‌روح و غیرانسانی خوانده شدند. در این حین، به ناگاه مخلوط فولکلوری از بقایای مدرنیسم آتن، جذاب و حتی مورد پسند قرار گرفت.

در شانزده سال گذشته ساعت‎ها این داستان را برای روانشناسم توضیح داده‎ام، برداشت‎هایم از«آفترتا»  را شرح داده و تلاش کرده‎ام رابطه‎ام با آتن را درک کنم، این موضوعی است که از زمانی‎که یک دانشجوی معماری بودم مورد تحقیق قرار داده‎ام. همانطور که در این فکر بودم که چرا دوباره به اولین تحقیقات خود درباره‎ی معماری غیرمجاز بازگشته‎ام و مجذوب این ساختمان‎ها شده بودم، روانشناسم به من گفت:«شاید شما در کودکی نیز به نوعی غیرمجاز بوده‎اید.»

او به دوره‌ای در کودکی‎ام اشاره می‎کرد که چندین بار با او در میان گذاشته‎ام. ۴ یا ۵ ساله بودم و تصمیم گرفتم مهمان‎های مادرم را با پوشیدن تجملاتی‎ترین لباس او و وارد شدن به میان آن‎ها غافلگیر کنم. اما برخلاف اینکه انتظار داشتم که تشویقم کنند، با واکنش وحشتزده‎ی آن‎ها مواجه شدم و بعضی از آن‎ها گفتند که من دیگر نباید این‎ کار را تکرار کنم. مادرم مرا به اتاقی دیگر برد و به من توضیح داد که پوشیدن لباس‎ها و آرایش او اشکالی ندارد اما مردم این که یک پسر با عروسک بازی کند و یا لباس‎های دخترانه بپوشد را ناپسند می‎دانند. در آن لحظه بود که فهمیدم چگونه از طرف دیگران می‎توان مورد تأیید بود یا نبود. اکنون آقای باکیزاوگلو[۹]، روانشناس من، می‎گوید که آن رفتار من دقیقاً مشابه ساختمان‎هایی که در مورد آن‎ها مطالعه می‎کردم، غیرمجاز بوده‎است. با این‎که فهمیدم این نوعی بازی با کلمات است، جرقه‎‎ی این ایده را در ذهنم ایجاد کرد که خود را در یکی از این ساختمان‎ها ببینم. آیا ساختمان‎ها دارای شخصیت هستند؟ آیا به یاد می‎آورند و آیا به این خاطرات واکنش نشان می‎دهند؟ زمانی که به ساختمان‎ها نگاه می‎کردم، آیا با آن‎ها به عنوان آینه‎هایی که در جستجوی بازتاب مناسب هستند رفتار کردم یا به چشم غریبه‎هایی در جستجوی دوست یا معشوقه‎هایی در شمایل ساختمان به آن‎ها می‎نگریستم؟

تاکنون بارها به آن لحظه در ۵ سالگی بازگشته‎ام که فهمیدم رفتارم غیرمجاز یا «آفترتا» بوده‎است، لحظه‎ای که به نوعی مرا تغییر داد. پیش از آن در خلاقیت آزاد بودم، جذاب بود و مورد تشویق قرار می‎گرفتم. بعد از آن شروع به اصلاح رفتارم کردم تا در هر الگویی قرار بگیرم که به من آموخته بودند درست است. با این وجود، غرابت خود را قبول کردم و حتی از آن لذت می‎بردم. دلیل این‎که این موضوعات را با آقای باکیزاوغلو، روانشناسم در میان گذاشتم آن بود که تصمیماتی را بهتر بشناسم که به عنوان معمار می‎گیرم. سال‎ها تلاش کرده‎ام تا روال خاصی را طی کنم و چیزی را داشته باشم که به مثابه‎ی شغل معماری می‎شناسم؛ اما بعد از یک سری اتفاقات شخصی تصمیم گرفتم آن ‎را رها کنم و به کاری که می‎خواستم بپردازم. در تلاش بودم تا به این درک برسم که آن‎چه می‎خواهم آن است که همان بچه‎ی ۵ ساله‎ای باشم که مورد قبول است و باور دارد که پوشیدن لباس‎های مادرش جذاب است.

مقایسه شدن با یک ساختمان که فکر می‎کردم برای یک پروژه روی آن تحقیق می‎کنم باعث شد به خود شهر آتن بیندیشم. مجتمع‎های آپارتمانی و سیستم قانونی‎سازی ساخت‌و‌سازهای غیر مجاز و خود شهر آتن، به نوعی کلاژهایی فولکلور از مدرنیسم هستند؛ اما آیا من نیز نبوده‎ام؟ یک کلاژ، نتیجه‎ی یک فرآیند تنظیم، اضافه کردن و کاستن است و آیا من نیز همین کار را با خود در این سال‎ها نکرده‎ام؟ من با سن تقریباً ۵۰ سال، فرآورده‎ی یک طراحی برق آسا نبوده‎ام بلکه به مثابه‎ی فرآیندی رو به جلو و در حال تطبیق با شرایط هستم. اکنون دیگر واقعاً شروع به اشتباه گرفتن ساختمان‎ها با شهرها و مردم می‎کنم، من به عنوان یک ساختمان منتج از سیستم «آفترتا»، و نیز سیستم «آفترتا» به عنوان نمادی از یک خانواده یا حتی خود جامعه. این خط تفکر به کجا می‎انجامد؟ من به عنوان یک شهر؟ آیا ما این ویژگی‎ها را به آن دلیل در ساختمان‎ها می‎بینیم که خود می‎خواهیم یا این ساختمان‎ها هستند که ما را وادار به این نگاه می‎کنند چون در آن‎ها رشد کرده‎ایم؟ آیا جوامع به دلیل ساختمان‎های شهرها خانواده محور می‎شوند یا ساختمان‎ها نوعی نیاز روانشناختی را پوشش می‎دهند که آسیب‎های جابجا شدن‎ را با جمع نگه داشتن همه ترمیم می‎کنند؟

بررسی‎های روانشناختی اغلب توسط متخصصان آن به عنوان طراحی داخلی روح توصیف می‎شود. شما اسباب و وسایل درون روح خود را تغییر می‎دهید، جاهای خاطرات را عوض می‎کنید و آن‎چه را که به آن می‎پردازند. شاید شما دیوارها را برای ارتباط وقایع از گذشته‎های دور تا اتفاقات اخیر از میان بردارید. گاهی اوقات تلاش می‎کنید تا یک فضای باز بسازید که همه چیز در آن مشخص باشد؛ گاهی نیز متوجه می‎شوید که بعضی از خاطرات را باید بایگانی یا حتی نابود کرد. اما اگر بررسی روانشناختی به این خوبی برای یک فضای داخلی عمل می‎کند، آیا می‎توان آن‎ را به معماری بسط داد؟ شهرسازی روانشناختی چه طور؟ آیا می‎توانیم ساختمان‎ها را به همان شکل که خود را بررسی می‎کنیم، آنالیز کنیم و آن‎ها را در جایگاه بررسی شونده قرار دهیم؟ و اگر این کار را بکنیم آیا معمار نقش روانکاو را ایفا می‎کند یا به نوعی مترجم بین روانکاو و ساختمان است؟

اگر به شهری مانند آتن بنگریم، می‎بینیم همانقدر که سیاست شهر و ساختمان‎هایش را شکل داده‎است، ساختمان‎ها نیز به تشکیل جامعه‎ی خود کمک کرده‎اند. اگر در نظر بگیریم اسکلت‎های بتنی به همراه واقعیت‎های مالی یک دوره‎ی خاص، خانواده‎ها را به زندگی زیر این سقف‎های بتنی تشویق کرده‎بودند، پس این طبقات بتنی یک جامعه‎ی خانواده محور را شکل دادند که در آن کودکان تقریباً هرگز خانه را ترک نمی‎کنند و در نتیجه هیچ‎گاه با والدین خود مخالفت نمی‎کنند. این امر چگونه شهری را که اعتراض و آشوب جزئی از واقعیت روزانه‎ی آن است توجیه می‎کند؟ آیا شهر این اعتراضات را به دلیل رشد کردن در چنین فضای نزدیکی با والدین و پدربزرگ و مادربزرگ‎ها انجام می‎دهد؟ و آیا من نیز زمانی که تصمیم گرفتم شبیه ۵ سالگی‎ام باشم تا معماری که به آن تبدیل می‎شدم، شورش می‎کردم؟ چگونه یک نفر نسبت به ارزش‎هایی که به ارث برده است شورش می‎کند؟ آیا شما ساختمان‎هایی که با آن‎ها مواجه می‎شوید را با خاک یکسان می‎کنید یا سعی می‎کنید به جای دیگری رفته و ساختمان‎هایی نو بنا کنید؟ اگر به یک شهر به عنوان یک جلسه‎ی روانکاوی بی‎پایان بنگریم، آیا یک جلسه‎ی گروهی است که مردم در مقابل یکدیگر فرو می‎پاشند و ضعف‎ها و جنون یکدیگر را به نمایش می‎گذارند؟

با گذشت زمان آتن نیز تغییر کرد. موج سومی از مهاجرت در سال‎های اول دهه‎ی ۱۹۹۰ به‌ وجود آمد، این بار از آلبانی و کشورهای تازه آزاد شده‎ی اروپای شرقی، سپس مهاجرت‎های بیشتر از آسیا و نهایتاً یک بحران مهاجرت دیگر در پی جنگ در سوریه. اما این اتفاقات نه منجر به ساخت‌و‌ساز و نه روش‎های جدید در شهر شدند. مهاجرت و بحران از قبل به بخشی از ناخودآگاه شهر تبدیل شده بود، آن‎ها تنها تکرار آسیب‎های گذشته بودند. امروزه آتن، شهر اعتراضات هر روزه و بحران‎های اقتصادی بی‎پایان است. این شهر به طور گسترده توسط ساکنینش مورد تنفر است مگر کسانی که از نقاط گوناگون دنیا جذب دنیای هنر بین‌المللی هستند. آیا کسی تصور می‎کرد که آتن متولد شده از اتفاقات سیاسی و شرایط بحرانی شهری خشمناک باشد؟ این شهر به یاد می‎آورد که اولین سازه‎های پناهجویانش غیرمجاز خوانده شدند و ساکنین آن‎ها فریب داده شدند تا خانه‎های خانوادگی خود را رها کرده و با آپارتمان‎های کوچک عوض کنند. آیا کسی تصور می‎کرد که این شهر تقریباً به طور کامل از مردمی پر شود که زمانی خانه‎های خود را از دست داده بودند؟ آیا بعد از همه‎ی این‎ها، آتن شخصیت خود را یافت یعنی شخصیتی که بی‎وقفه در برابر آن‎چه می‎شد مقاومت می‎کرد و حتی دست به آشوب می‎زد؟ نمی‎توانم به بچه‎های مرکز شهر فکر نکنم که تقریباً هرشب سطل‎های زباله را آتش می‎زنند، رفتار آن‎ها نشئت گرفته از یک الگوی تکراری است که به نوعی نشان دهنده‎ی خشم شهری است که وادار به تبدیل شدن به چیزی می‎شد که نبود.

 

[divider]پی‌نوشت[/divider]

[۱] Andreas Angelidakis

[۲] Ionia

[۳] Smyrna

[۴] Philadelphia

[۵] Αυθαιρετο
به معنای غیر‌مجاز

[۶] αντιπαροχη

[۷] polykatoikia

[۸] پلان آزاد لوکوربوزیه

[۹] Bakirzoglou

[divider]منبع[/divider]

[button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”follow” openin=”samewindow” url=”http://www.e-flux.com/architecture/positions/151178/unauthorized/”]E-Flux[/button]

مطلبی دیگر
خانه‌های ارزان VPO در رئال سیوداد / شرکت معماری راجو- فرناندز شاو