نویسنده: محمدحسین عباسی | دبیر سرویس «معماری پایدار»
آلودگی هوا ازجمله رخدادهای فصلی است که با شروع فصل سرما به اوج خود می‌رسد و مشکلات و راه‌های برطرف کردن آن موردبررسی قرار می‌گیرد؛ و با عبور از نقطه بحرانی همه آن را فراموش می‌کنند. شهرهای صنعتی اروپایی و آمریکایی مثل لس‌آنجلس که با این پدیده بیش از یک قرن است که مواجه‌اند در حال حاضر با سرمایه‌گذاری و سیاست‌های اجرایی بلندمدت با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این در حالی است که هیچ دورنمای روشنی برای بهبود آلودگی برای کشورهای درحال‌توسعه همچون ایران دیده نمی‌شود، این کشورها بعضاً به دلیل مشکلات سیاسی و اقتصادی توان تعیین استراتژی‌های بلندمدت را ندارند و باید به اقتضای نیاز روز خود حرکت کنند و به همین دلیل مسئله‌ای همچون آلودگی هوا که نیازمند همکاری بدنه‌ی عظیمی از جامعه با سرمایه‌ای کلان و تعیین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های دقیق است عملاً با شکست روبرو می‌شود.
حملونقل عمومی، استفاده از خودروهایی با میزان تولید آلودگی کمتر و دور کردن صنایع آلاینده چندعاملی هستند که به‌عنوان راه‌کارهای کوتاه‌مدت موردبررسی قرار می‌گیرند اما نمی‌توان انتظار برطرف کردن کامل این معضل را داشت. ذرات معلق و گردوغبارها از عواملی هستند که در سطحی فرای شهر اتفاق می‌افتند و رفع این مشکل به‌مراتب نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تری است. طراحی‌های شهری و رشد بلندمرتبه‌ها در غرب شهر تهران و افزایش تراکم شهری بدون برنامه‌ریزی و مطالعات دقیق از عوامل اثرگذار برشدت آلودگی هوا است. شهر تهران هرروز با افزایش جمعیت مواجه است و با این میزان رشد در شرایط کنونی و راه‌کارهایی همچون استفاده از حملونقل عمومی و استفاده از خودرو با میزان تولید آلودگی کمتر و خارج کردن صنایع از تهران تنها می‌توان انتظار داشت که کیفیت هوای شهر از این وضعیت وخیم‌تر نشود.
با نگاهی به وضعیت آلودگی هوای شهرهای آسیای شرقی و هند می‌توان دریافت که شهرهای ایران گرچه همیشه جایی در بیست شهر اول آلوده دنیادارند اما شهری همچون دهلی‌نو گاهی تا ۱۵ برابر از حد مجاز آلوده‌تراند. شهرهای چین هم وضعیت مشابهی دارند به‌طوری‌که استفاده از فیلتر هوا و ماسک‌ها به امری طبیعی تبدیل‌شده است، به‌طور تقریبی از ۵.۵ میلیون مرگ مرتبط با آلودگی هوا بیش از نیمی از آن‌ها در این دو کشور یعنی هند و چین رخ‌داده است، این در حالی است که بسیاری از این مرگ‌ومیرها برای افرادی بارده‌ی سنی بالا است که در روزهای آلوده از خانه خارج نمی‌شوند این امر به این معنا است که تأثیر آلودگی داخل ساختمان‌ها با خارج ساختمان تقریباً برابر است با نگاهی به عوامل دیگر آلودگی هوای داخل ساختمان هم می‌توان دریافت که به‌طورکلی به خاطر وجود مصالح مختلف و عدم دسترسی به هوای آزاد معمولاً ساختمان‌ها از هوای بیرون از ساختمان آلودگی بیشتری دارند.
در این شرایط تجربه دیگر کشورهای درگیر با این مسئله نشان می‌دهد که در کنار برنامه‌ریزی برای کنترل آلودگی در بلندمدت باید با آموزش، اصلاح استانداردها و سیستم‌های ساختمانی به نقطه‌ای رسید که در هر شرایطی کیفیت هوای داخل ساختمان برای انسان در حوزه سالم قرار گیرد، کنترل هوای داخل ساختمان از عناوین مهم معماری پایدار است که به نظر می‌رسد در مقایسه با مبحث میزان مصرف انرژی، کمتر موردتوجه قرارگرفته است. درحالی‌که تأثیر بسزایی در سلامت انسان‌ها دارد. در این پرونده این موضوع را بیشتر موردبررسی قرار خواهیم داد.
[divider]طراحی داخلی برای کاهش آلودگی[/divider]
موارد بسیاری در طراحی معماری در میزان آلودگی هوا نقش‌آفرینی می‌کند، سقف‌های کاذب و تمام سطوحی که امکان تمیز کردن آن‌ها وجود ندارد به‌مرور منبع قوی از ذرات معلق در فضا می‌شوند که باگذشت عمر ساختمان افزایش پیدا می‌کنند، نورهای سقفی به همین دلیل از مدت‌ها قبل از بناهای مسکونی حذف‌شده‌اند اما در ایران در حال تبدیل به بخشی از طراحی هستند، یکی از وظایف معمار شناخت منابع آلودگی در فضاهای مختلف ساختمان و کنترل آن‌هاست.
[divider]تهویه مطبوع و تهویه طبیعی، نقش طراحی معماری در کیفیت هوا[/divider]
آدم‌ها، سیستم‌های مکانیکی و پخت‌وپز در فضای ساختمان‌ها میزان دی‌اکسید کربن را افزایش می‌دهند و باید با تأمین هوای تازه که میزان اکسیژن بالاتر و دی‌اکسید کربن پایین‌تری دارد کیفیت هوا را حفظ کرد، نحوه تأمین این هوا و استراتژی آن‌یکی از وظایف معماران است، امروزه در فضاهایی که معمولاً افراد بیشتری در آن فعالیت می‌کنند مثل اتاق‌های جلسات یا آمفی‌تئاترها علاوه بر ترمستوتات های سنجش دما، میزان دی‌اکسید کربن سنجیده می‌شود تا در صورت افزایش آن دستگاه‌های مکانیکی هوای آزاد بیشتری وارد سیستم کنند.
[divider]مواد و مصالح[/divider]
بخش اعظمی از آلودگی هوای داخل ساختمان از مصالح داخلی مثل رنگ، کف‌پوش و مبلمان ناشی می‌شود، تمام این عناصر بسته به مواد تشکیل‌دهنده‌شان میزانی از مواد ارگانیک و شیمیایی از خود متصاعد می‌کنند که باید با تهویه و واردکردن هوای آزاد آن را کنترل کرد و در مرحله طراحی از مصالحی استفاده کرد که میزان تصاعد کمتری دارند، استفاده از رنگ‌های برپایِ آب که میزان پایداری بالایی دارند کمترین نیاز یک ساختمان مسکونی درحالی‌که رنگ‌های روغنی با محتویات مضر به فرهنگی عام تبدیل‌شده است.
در مقایسه با اوج دوران صنعتی و آلودگی شهرها اکنون ما حتی در وضعیت بدتری قرار داریم زیرا علاوه بر دی‌اکسید و مونو اکسید کربن مواد متصاعد شده از این مصالح جدید امراض جدید و جدی تر را برای ساکنان به وجود می آورند.
[divider]فضای سبز داخلی و تصفیه کننده‌های هوا[/divider]
برای شرایط موجود و ساختمان های ساخته شده که امکان تغییر مصالح و سیستم های مکانیکی وجود ندارد بهترین راه در نظر گرفتن گیاهانی است که به تصفیه هوای ساختمان کمک می کند، دستگاه های پرتابل تصفیه هوا هم گرچه در موارد حجم کوچکی از هوا را تصفیه می کنند اما در کاهش ذرات معلق و دی اکسید کربن بسیار موثر هستند.