موضوع کشاورزی شهری موضوعی با سابقه و تنوع بسیار است. توجه به این موضوع و انواع آن می‌تواند محمل خوبی برای حفظ اراضی سبز شهری باشد.
قریب به‌اتفاق شهرها یا در کنار منابع تولید غذا مانند اراضی کشاورزی و یا مصب رودها و سواحل دریاها بنا نهاده شده‌اند و یا بر تلاقی مسیرهای تجارت سرمایه شکل‌گرفته‌اند. شهرهایی که در مجاورت اراضی کشاورزی و باغ‌ها شکل‌گرفته‌اند در توسعه‌های امروزی خود منابع اولیه شکل‌گیری خود را بلعیده و زیرساخت‌های سبز خود را دارند نابود می‌کنند.
در کشور ما ضعف ساختارهای کلان اقتصادی که منجر به تبدیل‌شدن زمین به کالای سرمایه‌ای شده بیشتر اراضی سبز در شهرها و حومه شهرها را تهدید می‌کند. لذا باید به راهبردها و راهکارهایی روی آورد که در کنار گوشزد نمودن ارزش این اراضی برای حفاظت، بتواند آن‌ها را بستری برای تولید کار و سرمایه قرار دهد. و روش‌های مختلف کشاورزی شهری یکی از این راهبردها است.
کشاورزی شهری و حومه[۱] در درون و اطراف مرزهای شهرهای جهان به وقوع می‌پیوندد و شامل محصولات زراعی و دام‌پروری، ماهیگیری و درختکاری در محدوده شهرها است. همچنین شامل محصولات غیرمصرفی نظیر خدمات اکولوژیکی نیز می‌گردد. در اغلب موارد، سیستم‌های زراعتی و باغبانی چندگانه در نزدیکی شهرها وجود دارد (FAO، ۱۹۹۹).
مقوله کشاورزی شهری به روند تولید هرگونه محصول کشاورزی در محدوده شهرها یا حومه آن‌ها اطلاق می‌گردد و می‌تواند شامل پرورش مواد غذایی (سبزی‌ها، حبوبات، قارچ و حتی گوشت و لبنیات) گیاهان دارویی، درختچه‌ها و گیاهان تزئینی باشد. همچنین تکنیک‌ها و رویکردهای متنوعی از پرورش دادن در حیاط‌خلوت تا باغبانی‌های وسیع شهری، گلخانه‌های هیدروپونیک و آبزی‌پروری را در برمی‌گیرد. کشاورزی شهری فقط باغبانی در شهر نیست بلکه از مؤلفه‌های مهم و اساسی بسیاری از شهرها محسوب می‌شود. تغذیه به دلیل نقش اصلی‌اش در حیات، سلامت، فرهنگ و محیط‌زیست یکی از مهم‌ترین مقولات جامعه بشری شهرنشین است.
کشاورزی شهری یکی از منابع تأمین‌کننده سیستم‌های تغذیه شهری است و تنها یکی از چندین گزینه امنیت غذایی برای خانوارها محسوب می‌شود. مثال، یکی از چندین ابزار استفاده مفید از فضاهای باز شهری، احیای مواد زائد جامد و مایع شهری، ایجاد درآمد و اشتغال و نیز مدیریت مؤثر منابع آب است. اهمیت و تنوع سیستم‌های کشاورزی شهری در هر شهر معینی بر اساس سطوح مختلف به شرح ذیل دسته‌بندی می‌شود:
- سطح جهانی (تجارت بین‌الملل)
- سطح ملی (سطح توسعه، سازگاری ساختار مالی، حوادث، سیاست‌های بخش کشاورزی)
- سطح منطقه‌ای (سیستم تأمین غذای شهری، آب‌وهوای غالب، پتانسیل سنت‌های غذایی و کشاورزی)
- سطح شهری (رشد و تراکم جمعیت، آرایش کالبدی، سطوح اشغال، سلیقه مصرف‌کنندگان و بازار، قوانین)
- سطح نواحی شهری (شهر در برابر حومه آن، کم‌درآمد در برابر مرفه، کم‌تراکم در برابر پرتراکم، ساکنین در برابر دیگر کاربران)
- سطح خانوارها (اندازه، نرخ وابستگی، سطوح درآمد، مسئولیت‌های جنسیتی)
- سطح اشخاص (سطح تحصیلات، نحوه‌ی تقسیم و درصد کاربری‌ها در زمین مسکونی، مهارت‌های زراعتی، دسترسی به منابع)
امروزه به دلیل زندگی شهری و تخصصی شدن مشاغل، ارتباط شهروندان با زمین و طبیعت به حداقل رسیده است. در کانادا در سال ۱۹۹۱ شمار متصدیان امور کشاورزی فقط ۱/۴ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دادند. این نسبت در سال ۱۹۳۱ سی‌ویک درصد بوده است. در آمریکا هم این نسبت بیش از ۲ درصد جمعیت نیست.(دهقانی، ۱۳۸۲)
از دیگر سو می‌دانیم تغذیه‌ی یک شهر کاری فوق‌العاده سخت و مهم است. برای مثال مردم لندن در یک روز هشت هزار تن غذا مصرف می‌کنند. امروز، حدود ۸۰ درصد مواد غذایی لندن، از طریق دریا وارد این شهر می‌شود. برای مثال، سیب از نیوزلند، سبزی‌ها از آفریقا و گوشت از برزیل وارد این شهر می‌شود. مواد غذایی قبل از رسیدن به شهرهای ثروتمند، باید ساعت‌ها پرواز کنند. برای مثال، یک وعده غذای معمولی، مسیری حدود سه هزار کیلومتر را از مزرعه‌ها تا شهرها طی می‌کند. (دانشپور، ۱۳۸۷)
در «کلکته» هندوستان، حدود ۲۰ هزار نفر با استفاده از زباله‌ها، کودهای غنی تولید می‌کنند و موجب کاهش زباله‌های شهر می‌شوند…
در «لیما» پرو عده‌ای در مکان‌های غیرقانونی به پرورش خوک پرداخته‌اند و در «نایروبی» کنیا، عده‌ای در قفس‌های چسبیده به آپارتمان‌هایشان دست به پرورش مرغ زده‌اند.
در هائیتی، عده‌ای در لاستیک‌های کهنه کامیون‌ها، سبزی‌ها پرورش می‌دهند.
در دهه ۱۹۹۰ در تمام زمین‌های اطراف «سارایوو» پایتخت بوسنی که قبلاً گورستان بوده‌اند، زمین‌های زراعتی به وجود آمده است.
حتی در بریتانیا، ۳۰ هزار منطقه شهری برای پرورش سبزی و میوه مشخص‌شده است.
در «شانگهای» حدود یک‌سوم زمین‌ها در محدوده شهر کشاورزی شده‌اند و حدود یک‌میلیون نفر از ساکنان آن در این مزارع کشاورزی مشغول به کار هستند. این شهر، شیر و تخم‌مرغ موردنیاز خود و تقریباً قسمت عمده‌ی سبزی خود و بخشی از گوشت و تقریباً دو میلیون تن از غله‌ی مصرفی سالانه‌ی خود را تأمین می‌کند.(دانشپور، ۱۳۸۷)
علیرغم تراکم ذاتی شهرها، پتانسیل عظیمی برای پرورش دادن مواد غذایی وجود دارد. اسمیت و همکارانش (۱۹۹۵) گزارش دادند که طبق آمار ۱۹۸۰ آمریکا، فضای کلان‌شهرها تنها ۳۰% ارزش دلاری محصولات کشاورزی آمریکا را تولید می‌کرد. در سال ۱۹۹۰، این رقم به ۴۰% افزایش یافت. در حدود ۸۰۰۰۰ باغبان به همراه لیست انتظار ۱۶۰۰۰ نفری در فضاهای شهری در برلین وجود دارد.
سنگاپور در تولید گوشت کاملاً خودکفا بوده و ۲۵ درصد از نیازهای نباتی خودش را تولید می‌کند. باماکوی مالی، در تولید سبزی‌ها خودکفا بوده و بیش از نیمی از مرغ مصرفی‌اش را نیز تولید می‌کند. در حال حاضر ۶۵ درصد خانواده‌های مسکو در تولید محصولات غذایی‌شان درگیر هستند. در مقایسه با سال ۱۹۷۰ که این رقم ۲۰ درصد بود.
دولت کوبا بعد از سقوط شوروی و حذف کمک‌های کشاورزی، کاشت سبزی‌ها را در حیاط‌های خصوصی و مناطق عمومی شهرها ترغیب کرد و یک سیستم رشد گیاهی مبتنی بر کودهای شیمیایی را جایگزین کودهای حیوانی کرد. در سال ۱۹۹۷، این سیستم توانست تقریباً ۲۱ هزار تن سبزی تولید کند و در سال ۲۰۰۵ با دست‌یابی به ۲۷.۲ هزار تن، به الگویی موفق برای انجام پروژه‌های مشابه در سراسر دنیا تبدیل گشت. در هاوانا، کوبا، بیش از ۲۶۰۰۰ نفر بر روی ۲۴۳۹ هکتار فعالیت می‌کنند و سالانه ۲۵ هزار تن مواد غذایی تولید می‌کنند.(FAO,2007)
منظر خوراکی
شهر تادموردن در بخش یورکشایر انگلستان از سال ۲۰۰۷ برنامه‌ای را آغاز کرد به نام «خوراکی باورنکردنی». از آن زمان تاکنون شهر کاملاً پرشده از گیاهان خوراکی که این خود به یکی از جذابیت‌های توریستی شهر تبدیل‌شده است. ایده‌ی پشت این جنبش، ارائه‌ی مواد غذایی خوب برای همه از طریق همکاری با یکدیگر، حمایت از کسب‌وکارهای محلی و یادگیری در مورد مواد غذایی است. در تادموردن حتی در مرکز بهداشت جدید هم گلابی، سیب، تمشک و سبزی همه برای برداشتن کاشته شده است. مسیر کانال شهر با نعناع پرشده و در کنار ایستگاه‌های اتوبوس گیاهان دارویی کاشته شده است و جلوی مرکز جوانان باغچه‌ی سبزی‌ها روییده است. حتی یک تور سبزیجات برای بازدید از تمام مناظر این شهر به راه افتاده است.
باغ‌های فامیلی
باغ‌های فامیلی عبارت‌اند از اراضی متمرکز در یک ناحیه‌ای در شهر یا حاشیه شهر که از چند تا صدها قطعه اراضی کوچک تشکیل‌شده‌اند و توسط افراد و یا خانواده‌ها اداره می‌شوند. در این باغ‌های فامیلی قطعات اراضی به‌صورت جداگانه مورد کشت و زرع و باغبانی قرار می‌گیرند. سایز این قطعات مابین ۲۰۰ تا ۴۰۰ متر بوده و اغلب شامل یک اتاقک و یا سایبان هستند.
این افراد یک انجمن را سازمان‌دهی می‌کنند که این انجمن مراتب تهیه این اراضی را از مالکین آن‌ها اعم از خصوصی، دولتی یا عمومی پیگیری می‌کند. با این شرط که این اراضی فقط جهت باغبانی پرورش سبزیجات،میوه‌ها و گل‌ها مورداستفاده قرار بگیرند، نه برای سکونت. بهره‌برداران حق عضویت اندکی را به انجمن می‌پردازند که حقی دموکراتیک برای حضور در این انجمن برای آن‌ها فراهم می‌کند.
انجمن (Office International du cion de Terre et des jardins familiaxur) که در لوکزامبورگ قرار دارد و در حال حاضر نماینده‌ی سه میلیون باغدار فامیلی اروپا از ۱۹۹۶ است، عملکردهای فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی باغ‌های فامیلی را به شرح زیر بیان می‌کند:
- برای یک جامعه با فراهم آوردن یک کیفیت بهتری از زندگی شهری از طریق کاهش سروصدا، گردوغبار و بناگذاری فضاهای سبز باز در مناطق جمعیتی متراکم ازنظر محیط‌زیستی با حفاظت زیستگاه‌های طبیعی و ارتباط برقرار کردن بین آن‌ها.
- برای کودکان و خردسالان فضایی برای بازی، ارتباط و کشف طبیعت و شگفتی‌های آن.
- برای افراد شاغل مکانی برای آسایش از کار.
- برای افراد غیر شاغل احساس مفید بودن و فراهم آوردن سبزیجات تازه با حداقل هزینه.
- برای خانواده‌های مهاجر امکان برقراری ارتباط و جای گرفتن در کشور میزبان.
- برای افراد ناتوان و معلولان فضایی که به آن‌ها اجازه مشارکت در زندگی اجتماعی داده و ارتباط بین آن‌ها را برقرار می‌سازد.
- برای سالمندان فضایی برای برقراری ارتباط با افرادی که علایق مشابه دارند و همچنان فرصتی برای ارضاء درونی در دوران بازنشستگی.
تحقیقات نشان داده‌اند باغ‌های فامیلی می‌توانند جوابگوی بسیاری از نیازهای جوامع پیچیده‌ی شهری باشند ازجمله بهبود اقلیم، بهینه‌سازی اوقات فراغت، فضاهای ملاقات و گردهمایی و عناصر ویژه‌ی شهری. توسعه‌ی باغ‌های فامیلی علاوه بر موارد بالا فضای فراغتی برای خانواده‌های طبقه‌ی متوسط و کم‌درآمد فراهم می‌آورد که هیچ‌گونه بار مالی ازنظر نگهداری و مدیریت برای مدیریت شهری ندارد. امروزه به باغ‌های فامیلی «باغ‌های فراغتی» هم می‌گویند.
[۱] Urban and Peri-Urban Agriculture) UPA)
منبع: [button color=”white” size=”normal” alignment=”none” rel=”nofollow” openin=”samewindow” url=”http://idealcity.ir/Post/Index/1001806?title=%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4″]برگرفته از سخنرانی دکتر کیانوش سوزنچی در همایش شهر ایدئال[/button]