نویسندگان: نوید سعیدی رضوانی|دکترای شهرسازی، زهرا ششپری| شهرساز، اکرم امیراحمدی| شهرساز
فضاهای سبز شهری و پارک‌ها نوعی از سطوح شهری مورد نیاز شهروندان هستند که انواع مختلفی دارند. یکی از انواع پارک‌های شهری که امروزه در کشورهای مختلف بسیار مورد توجه قرار گرفته پارک کودک است که با هدف بهبود گذران اوقات فراغت کودکان، آموزش کودکان و توسعه فضاهای شهری آموزش‌دهنده احداث می‌شوند. با توجه به اهمیت بازی در دوران کودکی و نقشی که این امر در تقویت روحیه کودکان، کاهش استرس و افزایش قابلیت‌های فردی کودکان دارد توجه به محیط‌های بازی و فراغتی کودکان امری بسیار ضروری است. این در حالی است که پارک کودک به مفهوم واقعی در شهرهای ما ایجاد نشده است. لذا در این نوشته به معرفی پارک کودک، جایگاه آن در میان پارک‌های شهری و ضوابط خاص این فضاها خواهیم پرداخت.
فضاهای سبز شهری به دو نوع برون‌شهری (حاشیه شهری) و درون‌شهری (پارک‌ها) تقسیم می‌شوند. پارک‌های شهری، فضاهایی عمومی‌اند که تمام طبقات مردم می‌توانند از این فضاها به منظور گردش و استراحت استفاده کنند. در پارک‌های عمومی سعی می‌شود که تمام وسایل سرگرمی و رفاهی، تقریباً برای همه گونه سلیقه، فکر و سن وجود داشته باشد (سعیدنیا، ۱۳۷۹: ۵۴).
پارک‌های درون شهری از نظر مقیاس به انواع مختلفی نظیر پارک‌های شهری در مقیاس منطقه، در مقیاس ناحیه، در مقیاس محله و در مقیاس واحد همسایگی تقسیم می‌شوند. پارک کودک با رویکرد طراحی این مکان برای کودکان معمولاً در زمره پارک‌های مقیاس واحد همسایگی قرار می‌گیرد. پارک‌های شهری در مقیاس واحد همسایگی عبارت است از پارکی که در یک واحد «همسایگی» قرار گرفته و مساحتی کمتر از نیم هکتار داشته باشد. طبق استاندارد، باید دسترسی برای کودک ۹ ساله از دورترین نقطه واحد همسایگی تا پارک با پای پیاده مقدور باشد و در طی مسیر از خیابان سریع شریانی و بزرگراه عبور نکند (همان).
پارک کودک محیطی برای تفریح و آموزش کودکان است و همواره نقش اساسی در برنامه‌های جامعه محور برای کودکان ایفا می‌کند.
امروزه گسترش و صنعتی شدن شهرها و زندگی در آپارتمان‌های کوچک، انسان‌ها و به ویژه کودکان را از محیط‌های باز طبیعی دور نگه داشته است، کودکان بیشتر اوقات خود را درون اتاق‌ها می‌گذرانند و با بازی‌های کامپیوتری سرگرم می‌شوند. در این شرایط است که نیاز به وجود پارک‌ها و به‌ویژه پارک‌های مخصوص کودکان بیشتر احساس می‌شود. یکی از منابع مهم الهام برای طراحی پارک کودک، شناخت رفتار و واکنش‌های کودکان است. از مشخصه‌های محیط مناسب، وجود محرک‌ها و انگیزه‌های لازم و منطبق با هر مرحله از رشد کودک است. طراحان باید فارغ از محدودیت‌های طرح‌ها و نقشه‌های شهرسازی، تخیلات کودک را در ذهن خود ایجاد و راه‌های به نمایش گذاشتن این تصورات و تخیلات را در کیفیت‌های متفاوت فضایی به لحاظ پوشش پیدا کنند (سهیلی، ۸۲: ۱۳۹۱). بنابراین پارک کودک به پارکی معمولاً در مقیاس همسایگی و گاه در مقیاس‌های بالاتر گفته می‌شود که ویژه کودکان و با توجه به ویژگی‌های آنان طراحی شده است. کودکان در این فضا اوقات مفرحی را می‌گذرانند در عین حال که حس کنجکاوی و خلاقیت آنان برانگیخته می‌شود.
مخاطبان اصلی این نوع پارک‌ها، کودکان و نوجوانان هستند اما طراحی این پارک‌ها به گونه‌ای است که بزرگ‌سالان و والدین کودکان نیز می‌توانند در کنار آنان اوقات فراغت شادی داشته باشند و با مشارکت هم از امکانات آن لذت ببرند. ناگفته نماند که در برخی از پارک‌های کودک، افراد بدون کودک اجازه ورود ندارند. این پارک‌ها معمولاً محصورند و ورود حیوانات نیز به آنها محدودیت دارد. پارک‌های کودک غالباً برای کودکان زیر ۱۲ سال طراحی می‌شوند، البته برخی طراحان، پارک‌های کودکِ کوچک را برای سنین زیر ۸- ۹ سال برنامه‌ریزی می‌کنند. احداث پارک‌های کودک آن‌چنان مورد توجه است که برخی واقفین و خیرین زمین‌های خود را به این امر اختصاص می‌دهند.
فضاهای اصلی پارک کودک
در نگرشی کلی، این نوع پارک‌ها دارای فضاهای زیر هستند:
فضاهای طبیعی برخوردار از درخت، آب و موجودات زنده
فضاهای باز و گسترده‌ای که بچه‌ها بتوانند به اندازه دلخواه در آن بدوند، به بازی‌های غیررسمی بپردازند و انرژی درونی‌شان را تخلیه کنند.
فضاهایی برای ماجراجویی؛ این‌ها فضاهایی هستند که قوه تجسم و تخیل کودکان به واسطه بودن در این فضاها تقویت می‌شود.
فضاهای مخفی، نظیر مازها، خانه‌های درختی و… که استقلال کودکان از طریق این فضاها رشد می‌یابد (خانزاده، ۱۳۹۰: ۱۰۱).
انواع زمین‌های بازی که در ادامه شرح داده‌می‌شود.
انواع زمین‌های بازی در پارک کودک
زمین‌های بازی خلاقانه: خلاقیت در طراحی زمین‌های بازی بسیار اهمیت دارد. باید به کودکان امکان ساخت و ایجاد اشکال و چیدمان‌های جدید را داد، چراکه به دلیل انعطاف‌پذیری با خواست کودکان، در رشد جسمی و شناخت آنان از محیط بسیار مؤثر است (امیرشاهی، ۱۳۹۱).
زمین بازی شنی: باید توجه داشت که زمین‌های آسفالت یا بتونی به علت عدم خاصیت ضربه‌گیری، برای زمین بازی کودکان مناسب نیستند. برای نرم و قابل استفاده کردن سطح زمین بازی می‌توان از خاک‌اره، تراشه‌های چوب، کاه، شن و ماسه مناسب استفاده کرد. علف و چمن نیز چندان مناسب نیستند. لذت لمس شن هرگز از ذهن کودکان نخواهد رفت و آنها با آن به اوج احساس خود می‌رسند. محوطه شنی منبع سرگرمی برای خردسالان و کودکان دبستانی را نیز فراهم می‌آورد (همان).
زمین‌های بازی مرتبط با بازی‌های بومی و سنتی: در طراحی پارک کودک می‌توان بخش‌هایی را ملهم از بازی‌های قدیمی و بومی طراحی کرد، از جمله طراحی فضاهایی برای بازی لی‌لی و…
بازی‌های آبی
بازی با آب یکی از بهترین، اساسی‌ترین و لذت‌بخش‌ترین کارهایی است که کودکان انجام می‌دهند. آب جذبه‌ای سحرآمیز برای آنها دارد. کودکی که با آب بازی می‌کند، در حال یادگیری علت و معلول گرما و سرما، جاری شدن و فرورفتن آب در زمین است. این کودک پس از آن‌که به عنوان موجودی کوچک در دنیایی بزرگ، یک روز سخت را پشت سر گذاشت با آب‌بازی آرامش می‌یابد. بازی‌های آبی یکی از مهیج‌ترین و پرطرفدارترین بازی‌ها در بین کودکان است.
برخی تجارب خارجی در طراحی پارک کودک
پارک تایلر، تگزاس: از نمونه‌های جهانی پارک کودک می‌توان به پارک تایلر در شرق تگزاس اشاره کرد که محیطی شاد و آموزنده برای کودکان فراهم کرده و همچنین مکانی برای گردهمایی کودکان به همراه والدین آنها تدارک دیده است. همچنین این پارک دارای سایت اینترنتی مخصوص به خود است به طوری که کودکان می‌توانند با مراجعه به این سایت نظرات خود را بیان و از برنامه‌های آتی این پارک آگاهی پیدا کنند.
پارک کودک مویر، ایالت کالیفرنیا، ساکرامنتو: این پارک در روزهای آغازین سال ۲۰۰۷ بازگشایی و در مساحتی بالغ بر ۲٫۵ هکتار بازسازی شد. این پارک متشکل از زمین‌های بازی جدید شیب‌دار، صخره‌هایی برای صخره‌نوردی، نیمکت، میزهای پیک‌نیک، زمین‌های بازی شنی، راه‌های جدید پیاده‌روی، مسیرهای حرکتی، میدان ورودی، درخت‌کاری و زمین فوتبال است و حصاری نیز پارک را در برگرفته است (خانزاده، همان: ۱۰۵).
پارک کودک کنسیتون، انگلستان: این پارک در کنسیتون گاردن انگلستان در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ ساخته شد. مقیاس این پارک شهری است و اصول طراحی آن در پلان از خطوط منحنی و توجه به طبیعت شکل گرفته است. بیشتر دارای فضای باز و کمتر فضاهای بسته بازی است. استفاده مناسب از بافت مصالح، رنگ‌بندی تلفیق‌شده با طبیعت، بیشترین استفاده از مصالح طبیعی و پوشیده‌شدن با تزئینات طبیعی- چمن و غیره – و آوردن طبیعت به داخل فضای بازی کودک، از خصوصیات بارز این طرح است. در رویکرد توجه به مصالح در طراحی، این پارک به کودک احساس خوشایندی در جست‌وجو و کندوکاو طبیعت و کلاً عناصر تشکیل‌دهنده آن می‌دهد و او را با محیط طبیعی بیشتر آشنا می‌سازد؛ تجربه‌ای که در آینده با آن سروکار خواهد داشت. این وجه تمایز آن با پارک‌های دیگر است. این پارک دارای زمین اسکیت، نمایش و تئاتر و انواع وسایل بازی است (سهیلی، همان: ۱۳۶).
برخی پیشنهادها برای ارتقای کیفیت پارک‌های کودک
در یک تقسیم بندی کلی می‌توان فضای پارک‌های کودک را به دو دسته فضای سر پوشیده و فضای باز تقسیم‌بندی کرد. در فضای سرپوشیده پارک می‌توان عناصر مختلفی از جمله باشگاه کودکان را در نظر گرفت که شامل فضاهایی نظیر محوطه‌های بازی داخل سالنی، خانه اسباب‌بازی، کافه کتاب کودک و… است. در فضای باز نیز می‌توان فضاهای مختلف با عملکردهای آموزشی، تفریحی، نمایشگاهی و… را مستقر کرد. برخی عناصر در نظر گرفته‌شده برای فضای باز پارک‌های کودک را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
محوطه سازی موضوعی با رویکرد آموزش موضوعات مختلف: از جمله می‌توان به محوطه‌سازی موضوعی با رویکردهای آموزش مسائلی نظیر مدیریت پسماند و… اشاره کرد.
المان‌های آموزشی: در فضاهای پارک کودک می‌توان از المان‌های آموزشی برای آموزش کودکان استفاده کرد، نظیر المان پترس فداکار که در یکی از پارک‌های کشور هلند به تصویر کشیده شده است. نصب تندیس‌های مورد علاقه کودکان: می‌توان برای جذابیت بیشتر پارک کودک از تندیس‌های مورد علاقه کودکان و متناسب با فرهنگ و ادبیات استفاده‌کرد.
باغچه آموزش کودک: با توجه به پیوستگی و تحت تأثیر بودن کودکان در مجموعه‌های زیستی و فضاهای عمومی شهری ضمن آن‌که باید عوارض ناشی از این مشکلات را به حداقل رسانید و جلوه‌های طبیعت زنده را برای کودکان در بهشت زمینی آنان فراهم آورد، حتی‌الامکان باید آنان را برای ساعاتی از روز به فضاهایی سالم و مرتبط با طبیعت، درکنار یک زندگی اجتماعی سالم هدایت کرد. این مورد لازمه زندگی کودکان در شهرهایی است که غوغای ناشی از فعالیت و کار، جایی برای نزدیکی آنان با طبیعت باقی نگذاشته است. نسل سالم آینده ملت‌ها فقط از طریق کودکان سالم و وانخورده از تأثیرات منفی غوغای صنعت به وجود خواهد آمد (شیعه، ۲۳-۲۶). برای آشنایی بیشتر کودکان با طبیعت، می‌توان قسمتی از پارک را به باغچه کودک اختصاص داد. در این باغچه کودکان با مراحل مختلف پرورش گیاه آشنا می‌شوند. یکی از مهم‌ترین نکات در طراحی پارک کودک توجه به نیازهای خاص کودکان ناتوان جسمی و حرکتی است. مجسمه از جمله عناصری است که کودکان به‌راحتی با آن ارتباط برقرار می‌کنند. ابعاد و طرح مجسمه در پارک کودک بسیار حائز اهمیت است. همچنین می‌توان مجسمه‌هایی را در پارک کودک مستقر کرد که کودکان با تعامل با آنها جزئی از طرح هنری پارک شوند. تجهیزات مناسب پارک کودک برای تقویت حواس نقش فرمان‌های ذهنی در تمام موفقیت‌های زندگی بسیار مهم است. پرورش حواس پنجگانه به پرورش دقت و تمرکز در کودکان می‌انجامد. از این رو باید با استفاده از تجهیزات مناسب در پارک کودک موجبات تقویت حواس کودکان را فراهم کرد.
حس شنوایی: سلول‌های شنیداری کودکان را می‌توان به وسیله ابزارهای مختلف به تحریک و فعالیت واداشت و بدین وسیله حس شنوایی آنها را تقویت کرد. کودکان در این فضا تمام دقت و وقت خود را صرف شنیدن اصوات می‌کنند. تمرکز بر روی این صداها سبب تقویت حس شنوایی آنها می‌گردد. کودکان با قرار گرفتن در فضای شنیداری مورد نظر تجربه لذت‌بخش و جالبی را در ارتباط با صوت و کیفیت صوت به دست آورده‌اند (سهیلی، همان: ۵۶).
حس بینایی: پرورش حس بینایی تا حدی با پرورش حواس دیگر متفاوت است. ما برای پرورش حواس دیگر به آستانه‌ها نزدیک می‌شویم و سعی می‌کنیم با انرژی کمتری محرک‌ها را حس کنیم اما برای پرورش حس بینایی مطلقاً چنین کاری نمی‌کنیم. مثلاً نور تلویزیون یا نور اتاق مطالعه را کم نمی‌کنیم تا بخواهیم به‌زحمت ببینیم، چراکه این کار برای سلول‌های بینایی آزاردهنده است. برای تقویت حس بینایی، به مشاهده دقیق اجزایی می‌پردازیم که در وضعیت‌های معمولی به آنها توجهی نداریم.
حس لامسه: توان حس لامسه انسان به حدی است که افتادن بال مگسی را که در فاصله یک سانتی‌متری گونه خود، احساس می‌کند؛ اما آن‌قدر در زندگی روزمره خود نسبت به محرک‌هایی که با پوستش تماس پیدا می‌کنند بی‌اعتناست که حس بساوایی‌اش خیلی تنبل و ضعیف شده است. بنابراین تقویت این حس با تجهیزات گوناگون، به‌ویژه در کودکان که در سنین رشد هستند، ضروری به نظر می‌رسد.
نتیجه
با توجه به این‌که بخش قابل توجهی از فرآیند رشد کودکان در محیط‌های شهری رخ می‌دهد، باید به فضاهای طراحی‌شده برای کودکان به‌ویژه فضاهای در نظر گرفته‌شده برای بازی و گذران اوقات فراغت آنان توجه ویژه کرد. فضاهای کودکان باید با برآورده ساختن بستر کالبدی مناسب جهت تحرک آزاد و فعالیت ایمن کودکان شرایط مناسب را برای رشد جسمی، ذهنی و اجتماعی آنان فراهم آورند، بنابراین باید به گونه‌ای طراحی شوند تا ضمن فراهم کردن مناسب‌ترین شرایط برای رشد کودکان، امنیت در حرکت آزاد و مستقل، امکان برخوردهای اجتماعی سازنده و جذابیت محیط برای آنان تأمین شود. مدیران جامعه که نگران پرورش کودکان و نوجوانان هستند باید به پارک‌های کودک به دیدی غیر از صرفاً یک زمین بازی و محل تفریحی بنگرند. طراحی مطلوب پارک‌های کودک می‌تواند به ایجاد صفات برجسته در کودکان و نوجوانان و افزایش سلامت آنها بسیار کمک کند.
منابع
امیرشاهی، آمیتیس (۱۳۹۱)، «نگاهی به چند تجربه پیشرو در زمینه طراحی زمین بازی»، فصلنامه همشهری معماری
دریکسل، دیوید (۱۳۸۷)، ایجاد شهرهای بهتر با کودکان و جوانان، ترجمه نوید سعیدی رضوانی و مهرنوش توکلی
سعیدنیا، احمد (۱۳۷۹)، فضای سبز، تهران، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور
سلطانزاده حسین، جمالالدین سهیلی،۱۳۹۰٫
سهیلی، جمالالدین (۱۳۹۱)، طراحی پارک کودک، تهران انتشارات چهارتاق
معانی منجیلی، آرزو (۱۳۹۰)، بررسی فضای بازی کودکان ۵ تا ۱۲ سال، پایاننامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی دکتر نوید سعیدی رضوانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین.
www.camden.gov.uk
www.childrensparktyler.com
www.cityofniceville.o
[divider]منبع بازنشر[/divider]
فصلنامه همشهری معماری