مصاحبه‌کننده: الهه اصدقی| فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری
شهرسازی تاکتیکال یک مفهوم کلی است که برای توصیف مجموعه‌ای از تغییرات موقت و کم‌هزینه در محیط ساخته‌شده استفاده می‌شود. این تغییرات عموماً در شهرها انجام‌شده و هدف آن بهبود وضعیت محلات و مکان‌های عمومی است. از شهرسازی تاکتیکال با عناوین دیگری نظیر شهرسازی پاپ آپ، شهرسازی چریکی (نامنظم و آموزش ندیده)، تعمیر شهری، یا شهرسازی DIY (Do It by Yourself) یاد می‌شود. این اصطلاح ابتدا در سال ۲۰۱۰ و در شهر نیویورک استفاده شد. شهرسازی تاکتیکال دارای پنج ویژگی است:
- دارای رویکردی مرحله‌ای برای ایجاد تغییر است.
- راه‌حل‌هایی محلی برای چالش‌های برنامه‌ریزی محلی ارائه می‌دهد.
- دارای تعهداتی کوتاه‌مدت و انتظاراتی واقع‌بینانه است.
- سعی بر انجام اقداماتی با ریسک کم و نتیجه‌ی زیاد دارد.
- به بهبود سرمایه‌ی اجتماعی بین شهروندان و نیز ایجاد سرمایه‌ی سازمانی میان مؤسسات خصوصی- عمومی، غیرانتفاعی و اجزای آن‌ها می‌پردازد.
در شهریورماه امسال (سال ۱۳۹۶) تجربه‌ای تازه درزمینه‌ی شهرسازی تاکتیکال یا پاپ آپ توسط گروهی مردم‌نهاد در شهر مشهد با موفقیت به انجام رسید. هسته‌ی اولیه‌ی این گروه توسط تعدادی از دانشجویان رشته‌ی شهرسازی ایجادشده است. این گروه که عنوان «چهارطبقه» (اشاره به اولین ساختمان چهار طبقه مشهد که بعدها باوجود تخریب، نام «چهارطبقه» بر روی محدوده‌ی قرارگیری آن باقی ماند.) را برای خود برگزیده، از طریق شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کند و توانسته جمعی از مردم مشهد را در کنار هم گردآورد و از این راه اقدامات مؤثری نیز در شهر انجام دهد. همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین اقدامات این گروه ایجاد یک زمین‌بازی پاپ آپ با بهره‌گیری از مشارکت مردم در بوستان فروغ شهر مشهد است. این رویداد که با عنوان «فضا، کودک و مکان» به انجام رسید، بهانه‌ای شد تا با دو تن از اعضای مؤسس این گروه، خانم مهندس حسینی و آقای مهندس شریفی، در مورد این پروژه صحبت کنیم.
- چهارطبقه از چه زمانی آغاز به فعالیت کرد و تاکنون چه اقداماتی انجام داده است؟
تیرماه سال ۹۵ بود که هسته‌ی اولیه‌ی این گروه تشکیل شد و پس از چندین جلسه مشورت و هم‌فکری، نوزدهم مرداد همان سال، این گروه با نام چهارطبقه فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. البته پس از گذشت یک سال از فعالیت چهارطبقه، این گروه درصدد ثبت رسمی «بنیاد چهارطبقه» در قالب یک تشکل مردم‌نهاد برآمده و مراحل اداری آن در حال پیگیری است.
- از زمان شکل‌گیری ایده‌ی این زمین‌بازی تا به انجام رساندن آن چه مدت طول کشید؟ روند انجام کار به چه صورت بود؟
کمتر از یک ماه؛ البته نباید فراموش کرد که اعضای چهارطبقه همگی مشغول به تدریس یا تحصیل در رشته‌ی شهرسازی هستند، بنابراین سابقه‌ی چندین‌ساله‌ی فعالیت درزمینه‌ی شهرسازی نیز پشتوانه‌ی این کار بود.
روند کار خیلی ساده آغاز شد؛ چهارطبقه یکی از موضوعات هفتگی خود را به «کودک و محله» اختصاص داد و در طی همان هفته فراخوانی برای کشیدن نقاشی و توصیف شفاهی شهر رؤیایی کودکان منتشر کرد. خوشبختانه دوستان کوچک چهارطبقه استقبال قابل‌توجهی از این فراخوان کردند و از شهرهایی غیر از مشهد و حتی کشورهایی نظیر کانادا نیز آثاری به دستمان رسید.
هنگام مرور نقاشی‌ها و توصیف‌های کودکان از شهر رؤیاهایشان، نکات مشترکی زیادی به چشم می‌خورد که یکی از آن‌ها شهر رنگی/ رنگین‌کمان بود. برای ما جالب بود که چگونه این شهروندان کوچک، با زبان کودکانه‌شان یکی از مسائل شهر را بازگو می‌کنند و راه‌حلش را در رنگین شدن شهر می‌بینند.
درواقع همین نقاشی‌ها و توضیحات، ایده‌ی اولیه‌ی تبدیل یک فضای خاکستری به یک فضای رنگی جذاب و سرزنده را شکل داد. ورودی بوستان فروغ در قاسم‌آباد مشهد که پیش‌تر به‌عنوان پارکینگ استفاده می‌شد، به‌عنوان سایت پیشنهادی انتخاب شد و این ایده با شهرداری منطقه ۱۰ در میان گذاشته شد. خوشبختانه شهرداری نیز از این ایده استقبال کرد و کار طراحی آغاز شد. پس از طراحی کلیات و جزئیات فضا توسط اعضای چهارطبقه و تأیید شهرداری، کار اجرا از دوشنبه ۱۳ شهریور آغاز شد و پنجشنبه ۱۶ شهریور به اتمام رسید.
چهارطبقه سعی داشت در احیای فضا، کمترین میزان هزینه را بر شهرداری تحمیل کند و به‌این‌ترتیب ثابت کند که پروژه‌های مؤثر می‌توانند خردمقیاس، کوتاه‌مدت، کم‌هزینه باشند و درعین‌حال کیفیت فضای شهری را ارتقا بخشند.
ازاین‌رو، چهارطبقه به‌جز رنگ، سایر مصالح موردنیازش را از محل دپوی ضایعات شهرداری تأمین کرد و در عمل با استفاده از مواد و ضایعات بازیافتی، این فضا را احیا نمود.
- همکاری مسئولین شهری تا چه حد بود؟
عالی و فراتر از انتظار ما! خوشبختانه شخص شهردار، معاونان، مدیران و حتی کارمندان شهرداری هم در تصمیم‌گیری، هم در اجرا و هم در بهره‌برداری، چهارطبقه را همراهی کردند.
- همان‌طور که میدانید صاحبان اصلی شهر مردم هستند. هدف ازاین‌گونه شهرسازی نیز اقدام سریع و مردم محور برای حل مشکلات محلی است. به نظر شما این امکان وجود دارد که بدون نیاز به انجام پروسه‌ی وقت‌گیر اداری و کسب مجوز، افراد در محله‌ی خود اقدام به انجام چنین کارهایی بکنند؟
شهروندان و ساکنان هر محله، روزانه با مسائل و چالش‌های محل زندگی خود دست‌به‌گریبان‌اند، بنابراین بهتر از هرکس می‌توانند مسئله را تشخیص دهند. البته اگر همین مردم با مفاهیم اولیه‌ی شهرسازی نیز آشنا بودند و آموزش شهرسازی عمومی را دیده بودند، می‌توانستیم از آن‌ها انتظار مداخله‌ی مستقیم و بی‌واسطه داشته باشیم؛ اما در شرایط کنونی جامعه‌ی ما، چنین انتظاری غیرواقعی به نظر می‌رسد و معمولاً اتفاق نمی‌افتد.
چهارطبقه در بیش از یک سال فعالیتش، هدف آموزش عمومی شهرسازی به شهروندان را دنبال می‌کرده و امیدوار است در بازه‌ای درازمدت، مردم خود نسبت به اتفاقات شهرشان حساس شوند، مطالبه‌گری کنند و درنهایت در تصمیم‌گیری و اجرا مداخله‌ی مستقیم داشته باشند.
جالب است بدانید که بوستان فروغ در نزدیکی محل زندگی یکی از اعضای چهارطبقه قرار داشت و عملاً فرایند مسأله‌یابی این فضا ماه‌ها زمان برده است؛ بنابراین گرچه ظاهر مداخله‌ی گروه چهارطبقه در این فضا کوتاه‌مدت بوده، اما از شناخت دقیق و عمیق سایت و یافتن راه‌حل‌های ممکن غفلت نشده است.
- استقبال مردم پس از فراخوان در فضای مجازی و در هنگام شروع کار تا چه اندازه بود؟
روزهای نخست ساکنان محله، کنجکاوانه فعالیت‌های اعضای گروه را زیر نظر گرفتند و برخی سؤال می‌کردند که این کارها با چه هدفی و از طرف چه نهادی است. بدیهی است که روز اول خطوط کلی کار رسم شد و هنوز برای ساکنان محصول نهایی روشن نبود؛ اما از روز دوم که به‌تدریج فضاسازی انجام می‌شد و کار پیشرفت می‌کرد، استقبال و حساسیت مردم نیز بیشتر می‌شد.
همراهی ساکنان محله در روز سوم، فراتر از انتظار اولیه‌ی چهارطبقه بود، چراکه شهروندان با دیدن فعالیت‌های داوطلبانه و دلسوزانه اعضای گروه، به یاری آمدند و با پذیرایی از گروه و کمک در امور اجرایی، علاوه بر تسریع کار به چهارطبقه دلگرمی دادند. حضور و کمک کودکان هم در نوع خود جالب بود؛ آن‌ها با اشتیاق قلم به دست گرفتند و هر جا که کاری از دستشان برمی‌آمد، دریغ نکردند. جالب اینجاست که یکی از خردفضاها را کودکان محله به‌طور کامل رنگ‌آمیزی کردند و به‌این‌ترتیب در خلق فضایی که متعلق به خودشان بود، سهیم شدند.
- بازخورد مردم و مسئولین پس از انجام و تکمیل کار به چه صورت بود؟
علی‌رغم اینکه هیچ دعوت رسمی برای برنامه نشده بود، خوشبختانه هم مدیران شهری و هم شهروندان استقبال بسیار خوبی از این رویداد کردند. شهردار محترم منطقه ۱۰، جناب آقای مهندس مقدم به همراه معاونان و همکارانشان از ابتدای رویداد تا انتها در جمع مردم حاضر شدند. علاوه بر ایشان، جناب آقای اصولی، ریاست کمیسیون فرهنگی شورای شهر نیز در این رویداد حضور پیدا کردند و از نزدیک اثرگذاری پروژه و استقبال مردم را شاهد بودند.
علاوه بر مدیران، ساکنان محله نیز که در چند روز گذشته زحمات اعضای گروه را شاهد بودند و به‌صورت شفاهی و غیررسمی از زمان برگزاری رویداد اطلاع یافته بودند، از همان ساعات اولیه به فضا آمدند و هریک متناسب باعلاقه‌ی خود از خردفضاهای متعدد استفاده کردند.
- هزینه‌ی انجام این پروژه تا چه اندازه بود؟ آیا مردم خود عهده‌دار تأمین این هزینه شدند؟
هدف چهارطبقه اجرای پروژه‌های کوتاه‌مدت، خردمقیاس و کم‌هزینه است تا به مردم و مدیران شهری ثابت کند، ارتقای کیفیت فضای شهری صرفاً درگرو صرف بودجه‌های کلان و پروژه‌های بزرگ‌مقیاس نیست.
بنابراین اغلب مصالحی که برای احیای فضا به کار رفت، مواد بازیافتی و نیز ضایعاتی بود که از محل‌های دپوی ضایعات شهرداری جمع‌آوری شد. برای مثال مهره‌های شطرنجی که در فضا وجود دارد از بطری‌های آب‌معدنی تهیه شد یا به‌جای گلدان از تایرهای مستهلک استفاده شد.
به‌این‌ترتیب هزینه‌های پروژه کاهش یافت و مجموعاً با بودجه‌ای در حدود یک‌میلیون تومان این فضا احیا شد. البته نباید از این نکته غافل بود که اعضای گروه چهارطبقه نیز برای تلاش‌های شبانه‌روزی خود هیچ حق‌الزحمه‌ای دریافت نکردند و این پروژه کاملاً داوطلبانه انجام شد که این امر نیز به کاهش هزینه‌ها کمک شایانی کرد.
از سوی دیگر، هرچند شهروندان کمک مالی مستقیمی به پروژه نداشتند و اصولاً چنین درخواستی مطرح نشد، اما اهالی محترم و مهربان محله با هر آنچه در اختیار داشتند به کمک گروه آمدند؛ از شربت و میوه گرفته تا کمک در امور اجرایی. دریافت چنین بازخوردی از مردم، بزرگ‌ترین موفقیت چهارطبقه بود و به اعضای گروه و مدیران شهری در عمل ثابت کرد که شهروندان قابل‌اتکاترین پشتوانه‌های توسعه‌ی شهری هستند.
- پروژه‌های پاپ آپ عموماً موقتی هستند. آیا شما نیز به این اقدام خود به‌عنوان امری موقتی می‌نگرید یا برنامه‌ای برای نگهداری از آن دارید.
ماهیت چهارطبقه، یک گروه دانشجویی و عام‌المنفعه است، بنابراین نمی‌توان از این گروه انتظار داشت در نگهداری فضا مشارکت روزمره داشته باشد، اما بااین‌حال چهارطبقه همچنان پیگیر رفع مسائل باقیمانده‌ی فضا ازجمله قطعی برق بوستان در ساعات شامگاهی هست و فضا را کمابیش رصد می‌کند.
گرچه آماده‌سازی رویداد «فضا، کودک، مکان» چهار روز زمان برد و در عصر روز چهارم طی چند ساعت به بهره‌برداری رسید، اما امکاناتی که در فضا فراهم‌شده، محدود به زمان خاصی نیست و همچنان نیز از سوی اهالی محل مورداستفاده قرار می‌گیرد. نکات مثبت انجام این پروژه بسیار است و بر کسی پوشیده نیست ولی نکته‌ی منفی که بسیار مهم است، احساس موقتی بودن فضا و عدم نگهداری درست از وسایل توسط شهروندان است.
ما در گروه چهارطبقه معتقدیم که نگهداری ازاین‌گونه فضاها باید از سوی شهروندان صورت گیرد، بنابراین چهارطبقه همان‌طور که وظیفه دارد درزمینه‌ی ایجاد این‌گونه فضاها فرهنگ‌سازی کند، بر خود می‌داند در راستای استفاده و نگهداری ازاین‌دست فضاها نیز به آموزش شهروندی بپردازد.
- شاید پس از خواندن این مصاحبه و مشاهده‌ی تصاویر، افراد دیگری نیز بخواهند مشابه این کار را در محل زندگی خود انجام دهند. چه توصیه‌ها و تجربیاتی می‌توانید در اختیار آن‌ها قرار دهید؟
به هر نحو ممکن کاغذبازی و فرایندهای بوروکراتیک را کنار بزنند و آنچه از درستی آن اطمینان دارند، در شهر و محل زندگی‌شان رقم زنند! البته اینکه چه معیاری کار درست را مشخص می‌کند، خود بحث مفصلی می‌طلبد.
- در پایان اگر مطلب دیگری ناگفته مانده است، در صورت تمایل بیان بفرمایید.
چهارطبقه وظیفه‌ی خود می‌داند که از مدیران شهری، شهروندان و رسانه‌هایی ازجمله شما که از هیچ کمکی در طراحی، اجرا و بازتاب این پروژه دریغ نورزیدند، قدردانی نماید.
همه‌ی اعضای چهارطبقه امیدوارند که حرکت‌های خودجوشی ازاین‌دست، افزایش یابد و به‌تدریج شهر را به محل سکونت‌پذیرتری برای شهروندان تبدیل کند.
با سپاس از توجه و وقتی که در اختیارمان قرار دادید.
برای آشنایی با سایر فعالیت‌های گروه چهارطبقه می‌توانید سری به کانال تلگرامی آن‌ها بزنید:@CharTabaqeh