پروژه طرح مرمت و سامان‌دهی حرم مطهر کاظمین در سال ۱۳۸۷ مابین تولیت حرم و ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران و دفتر فنی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تعریف شد. نگارنده طی سفرهای خود به این شهر در تهیه طرح مرمت جرزهای حرم و طرح تعویض کف‌سازی و سنگ ازاره حرم مشغول به کار بود. در این سفرها علاوه بر مطالعات لازم برای پروژه مذکور، تجربیات و اتفاقات تعریف‌نشده –به دلیل شرایط غیرمعمول و مغتشش عراق- جزئی از سفرها بود. مواجه‌شدن با ستونهای چوبی قاجاری ایوان‌های پیرامونی حرم در فضایی باز که پارکینگ ماشین‌های تعمیراتی بود؛ بدون هیچ‌گونه توجهی به ارزش‌های تاریخی، اعتقادی و زیبایی‌شناسانِ آن‌ها، یکی از این تجربیات است.
تصویر مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار؛ ایوان‌های و ستونهای چوبی (ایوان شرقی و جنوبی) در تصویر مشخص هستند.
حرم کاظمین(ع) در زمان تعویض خشت‌های طلای گنبدها دو ایوان (ایوان جنوبی و غربی) از سه ایوان در تصویر مشخص است.
[divider]حرم کاظمین(ع)[/divider]
در شمال غربی شهر بغداد، محله کاظمین با مرکزیت حرم حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت جواد(ع) قرار دارد. این حرم دارای دو گنبد بر روی گنبد خانه‌ای با پلان مستطیل است، اطراف گنبد خانه را رواقی در برگرفته و در ضلع شمال، رواق به مسجد شبستانی تاریخی صفوی (و گنبد خانه‌ای در مرکز شبستان) و در سه ضلع دیگر به سه ایوان با ستونها و سقفی تخت با ساختار چوبی و تزئینات گچ‌بری محدود می‌شود.
الحاق این ایوان‌ها به حرم و ایجاد فضایی نیمه‌باز بین صحن –فضای باز- و رواق پیرامونی گنبد خانه –فضای بسته- مربوط به دوران قاجار است. در چند سال اخیر به دلیل بی‌توجهی حکومت قبلی کشور عراق به آثار منسوب به شیعیان و ضعف علمی متولیان امروز، آسیبهای فراوانی به این آثار تاریخی واردشده است. موضوع این مقاله جایگزینی ستونهای چوبی اصیل ایوان‌ها با ستونهای بتنی غیرمتجانس با فضای تاریخی حاکم بر کالبد حرم است.
شهر بغداد، محله کاظمین و ارتباط آن با دجله و پلان حرم شامل؛گنبدخانه، ۲. رواق پیرامونی، ۳. مسجد صفوی در شمال حرم، ۴. سه ایوان پیرامونی.
[divider]شرح وضع موجود ستونهای اصیل[/divider]
تعداد ۱۸ عدد ستون از جنس چوب ساج باکیفیت مرغوب، در محوطه باز بعد از صحن صاحب‌الزمان در سمت غرب حرم در معرض فرسایش شدید براثر عوامل طبیعی قرار دارند. بر اساس گفته‌های آقای حاج فاضل –تولیت وقت حرم- این ستونهای چوبی در زمان حکومت سابق از زیر ایوان‌های سه ضلع اطراف رواق حرم برچیده شدند و در انباری نگهداری می‌شدند؛ حاج فاضل که علاقه‌مند به جمع‌آوری اشیاء و کارهای هنری منسوب به حرم بودند، ستونها را به نام حرم پس گرفتند و در نزدیکی مکان فعلی روی‌هم انبار کردند. در سفر گذشته نگارنده ستونها در مکانی مشابه بافاصله‌ای حدود ۱۰متر از مکان فعلی روی‌هم انداخته‌شده بودند و احتمالاً به دلیل برپایی دستگاه قالی‌شویی (برای شستشوی فرش‌های حرم) با جرثقیل به مکان فعلی منتقل شدند.
مکان فعلی و وضع موجود نگهداری ستونها
از ۱۸ ستون موجود –که البته همه ستونهای چوبی مربوط به سه ایوان قاجاری اطراف رواق حرم نیستند، چراکه آن‌چنان‌که از عکس‌های دوره ناصرالدین‌شاه استنباط می‌شود، ایوان باب قبله (در ضلع جنوب حرم) ۱۲ و ایوان بابالمراد (در ضلع شرق حرم) و باب قریش (در ضلع غرب حرم) ۱۴ ستون داشته‌اند- یکی از همه بلندتر است (۱۲.۳۰متر) و یکی را قطع کرده‌اند و فقط سرستون آن باقی است. طبق گفته حاج فاضل چوبی مرغوب برای کارهای نجاری در حرم احتیاج داشتند، که با تلاش فراوان نیافتند و این ستون را که درنهایت سلامت بود مورداستفاده قراردادند و ۱۶ عدد باقی حدوداً ۸متر ارتفاع دارند.
[divider]تنه ستونها[/divider]
مقطع ۸ضلعی منتظم و ساختاری نسبتاً سالم دارد، هر ضلع هشت‌ضلعی در رأس ستون ۱۵سانتی‌متر است. در بعضی موارد ترک‌هایی در رأس ستونها مشاهده می‌شود، همچنین ته ستونها نیز تحت تأثیر فشار عمودی سالیان دراز دچار لهیدگی شده است.
دلیل مهم سلامت عمومی امروز این ستونها این است که عوارض و آسیبهای سطحی بیشتر بر روکش چوبی نازک‌کار شده روی ستونها تأثیر گذاشته است.
[divider]سرستون[/divider]
مقرنس چوبی –و به بیانی دیگر پازل سه‌بعدی چوبی- زیبایی که در تزئینات وابسته به معماری در جنوب و مرکز عراق به‌وفور بر سرستون‌ها کارشده در این ستونها با ابعادی بزرگ‌تر ازآنچه در خانه‌ها معمول است، قابل‌مشاهده است. ارتفاع کل مقرنس و تزئینات بالای آن ۱۱۰سانتی‌متر و مربع پلان سرستون دارای ابعاد ۱۰۲ در ۱۰۲سانتی‌متر است.
نکته قابل‌توجه در این بخش ادامه یافتن تنه ستون بعد از مقرنس است، بدین‌صورت که تنه ستون تا ارتفاع ۵۰سانتی‌متر بعد از انتهای مقرنس ادامه دارد، این بخش از ستون در موضع قرارگیری خود، در سازه افقی ایوان تلفیق‌شده و به چشم نمی‌آمد.
اجزاء یک سرستون
مقرنس دارای چهار شمسه هفتپر (که بارنگ قرمز مشخص‌شده‌اند) در چهار کنج سرستون است که بالاترین سطح افقی مقرنس را تشکیل می‌دهند؛ در تراز پائینتر هشت شمسِ پنجپر (بارنگ نارنجی مشخص‌شده‌اند) و پس‌ازآن هشت شمسِ چهارپر (بارنگ سبز مشخص‌شده‌اند) قرار دارند.
در مورد عناصر ساختاری این سرستون می‌توان به میخ‌های فلزی طویلی که از چوب حاشیه بالای مقرنس شروع‌شده و تا تنه ستون که از وسط مقرنس می‌گذرد ادامه دارد و دارای گل‌میخ است، اشاره کرد. در تصویر پائین گل‌میخ سر میخ موردنظر و خود میخ که دارای انحناست مشخص است. در هر ضلع از سرستون سه میخ و در کل ۱۲عدد میخ در هر سرستون کارشده است. علاوه بر ۱۲عدد میخ طویل میخ‌های فلزی کوچکی نیز بر روی بدنه‌های عمودی سرستون وجود دارند، که گویا برای تثبیت لایه‌های کمضخامت بالایی و همچنین لایه‌های محافظ روی اجزاء مقرنس در پائین استفاده‌شده‌اند.
[divider]آسیبهای وارده به سرستون و درمان پیشنهادی[/divider]
هرچند کل ستون –به دلیل قرارگیری در معرض انفاس زائران حرم کاظمین در طول سالیان بوده- دارای ارزش تاریخی و اعتقادی است؛ اما سرستون‌ها بخش‌های دارای ارزش زیبایی‌شناسانِ و ساختاری هستند و به دلیل ظرافت و جزئیات ساختاری خود، آسیبهای بیشتری را متحمل شده‌اند.
- بخش‌هایی از سرستون توسط کرم چوب خورده شده، که نیاز به تعویض دارند. برای تعویض باید کل اجزاء سرستون بازشوند و پس بازسازی قطعات آسیب داده، بر اساس پلان مقرنس که در رأس سرستون قابل‌مشاهده (تصویر بالا) و ترسیم دقیق است، مانند پازلی سه‌بعدی دوبارهچینی شود.
- خرد شدن، ترک‌خوردگی و لهیدگی اجزاء مقرنس و حاشیه‌سازی‌های بالای آن، براثر نگهداری نادرست ستونها. نیروی فشاری حاصل از ستونهای بالایی بر ستونهای پائینی، به‌خصوص سرستونهای آن‌ها –چراکه سرستون در قیاس با تنه ستون به دلیل حجیم بودن، تکیه‌گاه اصلی ستون در حالت افقی هست- آسیبهای فوق‌الذکر را ناشی شده است. علاوه بر عارضه ذکرشده یعنی نیروی فشاری غیرمتعارف بر روی تزئینات سرستون، در معرض شرایط محیطی جوی قرار گرفتن مانند باران، باد، غبار، فضله پرندگان، آشغال‌های تولیدشده توسط انسان و … آسیبهای فوق را به‌صورت فرسودگی و پوسیدگی تشدید می‌کند.
خورده شدن شمسه هفت پر توسط کرم چوب. نکته جالب این که جنس چوب شمسه با اجزاء دیگر مقرنس متفاوت است و گویا مورد علاقه کرم چوب واقع شده
- [divider]احیاء ستونها (دادن نقش به آن‌ها و بازگرداندنشان به چرخه حیات)[/divider]
در جهت شناخت بهتر این تزئینات و همچنین آشنایی با شیوه‌های مرمت آسیبهای وارد آمده بر آن‌ها می‌توان به نمونه‌های مشابه مانند گزارش‌های مرمت ساختاری ستونهای چوبی کاخ عالی‌قاپو و کاخ چهل‌ستون اصفهان مراجعه کرد.
اما برای احیاء آن‌ها پس از مرمت‌های ساختاری و استحکام‌بخشی‌های لازم؛ ازآنجاکه ستونهای چوبی جای خود را به ستونهای بتنی باروکش چوب داده‌اند و بدنه ستونها و سرستونهای بتنی جدید به‌هیچ‌وجه ازنظر زیبایی و ظرافت قابل‌مقایسه با سرستونهای چوبی قدیمی نیستند، اما تعویض آن‌ها باهم عملی دور از دسترس و شاید تا حدی غیرفنی باشد. آسیبهای ساختاری و فرسودگی‌های نشسته بر جان ستونهای قدیمی و عمر دراز رفته بر آن‌ها، به آن‌ها ارزشی موزه‌ای داده و برای باز زندهسازی آن‌ها باید نگاه خود را از دیدی کاربردی به دیدی زیباییشناسانه و مفهومی تغییر دهیم، هرچند که همان نگاه مفهومی نیز جنبه‌ای دیگر از نیازهای انسان را پاسخ‌گو است و به‌نوعی دیگر کاربری‌ای جدید به ستونها و بخصوص سرستون‌ها خواهد داد. به‌عنوان‌مثال درصورتی‌که موزه‌ای خاص در حرم برای چنین آثاری اختصاص داده نشود، کارگذاری این ستونها در بخش‌های مختلف طرح توسعه در قاب‌های تعریف‌شده، از گذشته حرم روایت می‌کند و زائران را باارزش‌های کالبدی حرم آشنا کرده و در جهت ارتقاء ذوق هنری آن‌ها مؤثر است.
ستونهای چوب اصیل و ستونهای جدید با سرستونهای طلائیرنگ در ایوان قبله
و در آخر ذکر واقعه‌های در زندگی حضرت رسول(ص) که ایشان از ستونی از تنه درخت خرما که در مسجدالنبی بود و ایشان در هنگام صحبت با مردم بر آن تکیه می‌دادند، جدا شدند و بر مبنر نشستند و ستون ناله سر داد؛ “باب ۲۹، اعجاز پیغمبر اکرم(ص) در رابطه با [ستون حنانه] که در مسجد بود و اوقاتى که به ایراد خطبه مىپرداخت به آن تکیه مىزد: [صحیح بخارى] در کتاب «آغاز آفرینش» در باب نشان‌هاى نبوت در اسلام، به سند خود، از «جابر بن عبدالله» روایت کرده است، در آغاز کار که مسجد از شاخه هاى درخت خرما پوشیده شده بود، پیغمبر(ص) هنگامی‌که به ایراد خطابه مىپرداخت، به یکى از آن ستونها، تکیه مىداد … براى حضرت منبرى تهیه دیدند و ایشان براى اولین باربر فراز آن منبر قرار گرفت، در این هنگام ناله دل‌خراشی مانند صداى شتر از آن ستون به گوش رسید و همچنان ادامه داشت تا پیغمبر از منبر به زیر آمد و دست مبارک بر آن نهاد و ستون ساکت شد!“ [۱] همچنین در مورد این روایت در کتاب بحارالانوار چنین آمده است؛ “حضرت رسول(ص) در هنگام ناله ستون فرمودند: اى گروه مسلمانان این تنه درخت براى رسول خدا ناله مىکند و از این‌که از وى دور شده است محزون گردیده است، در میان بندگان ظالم خدا کسانى هستند که براى آن‌ها نزدیکى و یا دورى از رسول خدا فرقى نمىکند و اگر من این درخت را در برنگرفته بودم و دست بر آن نمىکشیدم تا روز قیامت ناله مىکرد. در میان بندگان خدا کسانى هستند که براى رسول خدا و على ولى خدا دلشان محزون مىشود و مانند این درخت خشک ناله فراق سر مىدهند، و مؤمن باید دلش براى دوستى محمد و على و آل پاک آن‌ها بسوزد … رسول خدا(ص) فرمودند: سوگند به خدائى که مرا برانگیخت عشق و علاقه خازنان بهشت و حورالعین و قصور و منازل آن به دوستان محمد و على و خاندان آن‌ها و بیزارى از دشمنان آنان از نالههاى این درخت هم بیشتر است.“[۲]
این روایت لطیف نکته‌ای ظریف را متذکر می‌شود؛ همان‌گونه که ستون حنانه مسجدالنبی دل‌تنگ رسول‌الله(ص) شده و ناله سر داده، ستونهای چوبی ایوان حرم کاظمین نیز دل‌تنگ روزگار قرب خویش و حضورشان در حرم هستند؛ کم‌لطفی است اگر این ستونها را که روزی محرم حرم بوده‌اند به دلیل ناکارآمدی و کهولت از قرب خارج کنیم. معمار امروز را چه شده که صدای ناله‌های این ستونها را نمی‌شنود![divider]پی نوشت[/divider]
.[۱] ساعدی، محمدباقر (۱۳۷۴) فضائل پنج‌تن علیهم‌السلام در صحاح شش‌گانه اهل سنت، ۴جلد، قم، انتشارات فیروزآبادی، ج۱، ص ۱۲۳
[۲] . عطاردی، عزیزا… (۱۳۷۸) ایمان و کفر (ترجمه الإیمان و الکفر بحار الانوار)، ۲جلد، تهران، انتشارات عطارد، ج۱، ص ۱۸۱