از جمله بخش عمده‌اى از سبک جدید معمارى دوره رضاشاهى که با الهام از معمارى اروپا به خصوص آلمان توسط معماران خلاق و توانمند آن دوره طراحى و ساخته شده‌اند.
معمارى دوره رضاخانی در عین غربى بودن قابلیت عجین شدن با فضاى شهرى ایرانى را به خوبى دارد. این خانه‌ها اولین بناهاى مدرن در شهر تهران به‌شمار مى‌رفتند، معمارى‌اى که امروز شاهد تخریب آن هستیم، در حالى که در زادگاه اصلى خود به دقت حفظ و نگهدارى مى‌شوند.
در بحث احیا و تغییر کاربردى نیز خانه‌هاى دوره رضاخانی به‌دلیل داشتن شاخصه‌هایى از قبیل ساختار ساده، اتاق‌هاى بزرگ و نورگیرسقف‌هاى بلند و فضاهاى باز و مجزا قابلیت مناسبى براى تبدیل شدن به فضاى آموزشى و فرهنگى را دارند و درکاربرى ارتباطی مستقیم و هماهنگ با هنر مدرن برقرار مى‌کنند. برخلاف نمونه‌هاى پیشین معمارى از جمله معمارى تجملى دوره قاجار که با جزئیات و تزئینات‌اش تناسب بیشترى با تغییر و تبدیل به فضایى موزه‌اى را دارد.
در تهران شاهد نمونه‌هاى موفقى از این تغییرات کاربرى طى سال‌هاى اخیر بوده‌ایم. بناهایى همچون خانه هنرمندان، گالرى اثر، پژوهشکده فرهنگ و هنر و مرکز مطالعات حقوق بشر وابسته به دانشگاه تهران تاسیس ۱۳۷۹ در همسایگى ضلع جنوبى خانه اردیبهشت.
با توجه به اهمیت حفظ و نگهدارى بافت قدیمى و آسیب‌دیده شهر تهران و برای جلوگیرى از تخریب روزافزون این بناها و انتقال این میراث به نسل آینده، گروهى از متخصصان و علاقه‌مندان در راستاى حفظ این میراث بر آن شدند تا براى نجات یک نمونه بارز و زیبا از معمارى دوره رضاخانی (خانه اردیبهشت) واقع در منطقه۱۱ تهران به تعریف و پیشنهاد کاربرى جدیدى براى این بنا بپردازند. به این منظور پروژه چند‌منظوره خانه اردیبهشت در بخش‌هاى هنرى، فرهنگى، آموزشى و تجارى تدوین شده که در ادامه معرفى مى‌شود.
تاریخچه و ویژگی‌های بنا
بین سال‌هاى ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ تیمسار تاییدى در خیابان اردیبهشت جنوبى سه خانه در سه قطعه زمین همجوار ساخت که از این سه، دو خانه هنوز به جا مانده است. خانه اردیبهشت و همزاد و همسایه کنارى‌اش. این سال‌ها مقارن با سلطنت رضاخان و زمان ساخت کاخ مرمر به طراحى محمدعلى فروغى هستند. این همزمانى و رفت‌وآمد تیمسار تاییدى به کاخ مرمر این احتمال را بر‌مى‌انگیزد که معمار و عوامل کارگاهى ساخت این خانه‌ها همان معماران و استادکاران کاخ مرمر بوده‌اند. از جمله استادکار نجار این بنا که با استادى شگفت‌انگیزى درها و پنجره‌ها را در حین ساخت ساختمان در همان محل از چوب راش و در کمال زیبایى ساخته و نصب کرده است.
بنا در ابتدا متشکل از عمارت شمالى سه طبقه شامل زیرزمین و آب‌انبار، طبقه اول، طبقه دوم و یک اتاق روى پشت‌بام، پله‌هاى ورودى عریض و حیاط وسیع در قسمت جنوبى با باغچه‌کارى و حوض سنگى مرکزى بود که در طول سال‌هاى بعد دچار تغییراتى شد از جمله اضافه شدن یک ساختمان کوچک دوطبقه در بخش جنوبى و ساخت ضلع غربى مشرف به خیابان اردیبهشت به صورت تجارى و مسکونى.
این بنا چه از نظر معمارى و چه از نظر موقعیت شهرى قابلیت وسیعى در کاربرى دارد. همان‌طور که در پلان‌ها دیده مى شود هر طبقه شامل اتاق‌هاى بزرگ و مجزا با سقف بلند به ارتفاع چهار متر هستند. پنجره‌هاى شمالى-جنوبى و شرقى- غربى سبب نورگیرى بسیار مناسب و متنوع فضا در طول روز مى شوند و امکان مناسبى براى استفاده‌هاى گوناگون در زمینههاى هنرى و فرهنگى را فراهم مى‌کنند. بخش ساختمان جنوبى و نود متر بناى تجارى مشرف به خیابان اردیبهشت نیز امکان فعالیت‌هاى جانبى دیگرى را مى دهند، در عین حال حیاط مرکزى احاطه شده مابین بنا، مخاطب خود را به آرامش اندرونى دور از تهران شلوغ مى برد.
خانه اردیبهشت در منطقه۱۱ تهران، خیابان جمهورى اسلامى، خیابان اردیبهشت جنوبى واقع شده است. این خیابان مابین خیابان کارگر جنوبى و خیابان ۱۲فروردین قرار گرفته است.
از نظر جغرافیاى شهرى خانه اردیبهشت در ضلع جنوبى یک مربع فرضى فرهنگى در دل یکى از مناطق اصیل و مرکزى تهران قرار گرفته و در فاصله بسیار نزدیکى از مراکز و بناهاى مهم فرهنگى – هنرى – دانشگاهى و فضاى دانشجویى تهران واقع شده است. از سمت شمال این بنا در فاصله ۱۵دقیقه‌اى از مجموعه دانشگاه تهران و مراکز نشر و کتابفروشى قرار گرفته است و بنا به طرح تفصیلى شهردارى تهران و طرح تکمیلى دانشگاه تهران کاملا در مجاورت این مجموعه واقع مى شود. از طریق خیابان کارگر به راحتى به موزه هنرهاى معاصر تهران و موزه فرش متصل مى شود. با فاصله کمى از خانه اردیبهشت در خیابان جمهورى یکى از قدیمى‌ترین و زیباترین مساجد تهران، مسجد امام سجاد اثر استاپ لرزاده (تاریخ ساخت۱۳۲۳) واقع شده است. از طریق خیابان ولیعصر(عج) به سمت شمال به تئاتر شهر و در سمت جنوب به کاخ مرمر و در انتها به خیابان ۳۰تیر، موزه آبگینه و موزه ایران باستان مى رسد. مجاورت و نزدیکى به مراکز فرهنگى، دانشگاهى و موزه‌ها سبب جذابیت بیشتر در زمینه توریسم و مخاطب خارجى و قابل دسترس و سهل‌الوصول بودن براى مخاطبان مى‌شود.
هم‌اکنون خانه اردیبهشت زمینى سه‌بر، به مساحت ۵۷۰مترمربع دارد که شامل ۹۰۰مترمربع بناى مسکونى و ۹۰متر مربع بناى تجارى است. پروژه چند‌منظوره خانه اردیبهشت برای حفظ این بنا با تعریف کاربرى جدید یعنى ایجاد فضایى فرهنگى، آموزشى، هنرى از طریق جذب و حمایت سرمایه‌گذار یا سرمایه‌گذاران خصوصى تدوین شده است. در طرح پیشنهادى برای امکان‌پذیرتر کردن سرمایه‌گذارى، اجراى پروژه به صورت مرحله به مرحله فازبندى شده است. این پروژه شامل سه فاز پیشنهادى اصلى است که براساس امکانات بنا و طرح‌ها تقسیم‌بندى شده است.
فاز یک ساختمان ضلع شمالی
الف. زیرزمین (فضاى خلاق کارگاهى)
- کارگاه‌هاى صنایع‌دستى: آموزش و احیای صنایع‌دستى و مشاغل رو به زوال از جمله بافته‌هاى سنتى ایرانى، چاپ و طراحى پارچه، روش‌هاى سنتى رنگرزى، کاشیکارى و تکنیک‌هاى سنتى رنگ و لعاب و… توسط استادکاران و متخصصان، مطالعه، پژوهش و جمع‌آورى صنایع‌دستى مناطق مختلف ایران و ارائه کاربرى جدید از این صنایع.
- کلوپ مجسمه‌سازى: فراهم آوردن فضاى کارگاهى و امکانات طراحى و ساخت مجسمه.
- اتاق موسیقى: ایجاد اتاق اکوستیک و امکانات ضبط موسیقى و تمرین.
ب. طبقه اول (فضاى گالرى، دفتر گالرى و فضاى‌نمایشى)
- دفتر گالرى جهت امور مدیریتى و ارتباطات.
- فضاى اصلى جهت نمایش آثار تجسمى و… .
- فضاى آشپزخانه جهت پذیرایى افتتاحیه‌ها.
- راه‌پله به حیاط جهت امکان ارتباط گالرى با فضاى باز و امکان نمایش آثار حجیم در حیاط و ارتباط با کافه داخل حیاط.
ج. طبقه دوم (فضاى آموزشى، کلوپ طراحى و آکادمى هنر)
- برگزارى دوره‌هاى کوتاه و بلندمدت تخصصى هنر.
- تبادل آموزشى با مراکز فرهنگى و دانشگاهى دیگر نقاط جهان.
- برگزارى سخنرانى و سمینار تخصصى هنر.
- امکان طراحى آزاد.
فاز ۲ ساختمان ضلع غربی
شامل ۹۰مترمربع بناى تجارى و ۹۰مترمربع بناى مسکونى.
الف: طبقه اول – ۹۰مترمربع بناى تجارى
اختصاص مساحت تقریبى ۵۰مترمربع به کافه تریا برِخیابان اردیبهشت، با درب ورودى مجزا از مجموعه و امکان ارتباط با حیاط و ایجاد کافه روباز.
اختصاص مساحت تقریبى ۴۰مترمربع به کتابفروشى و مرکزفروش وسایل تخصصى نقاشى و هنرهاى تجسمى .
ب: طبقه دوم – ۹۰ مترمربع بناى مسکونى:
شامل دو سوئیت مجزا با امکانات رفاهى و بهداشتى جهت پذیرایى از هنرمندان مهمان در دوره‌هاى کوتاه و بلندمدت.
طبقه اول ودوم (فضاى نمایش)
شامل دو طبقه دربرگیرنده چهار سالن مجزا و کوچک با ورودى مستقل و امکان ارتباط با حیاط جهت نمایش فیلم و اجراهاى کوچک موسیقى و تمرین تئاتر و پرفورمنس.
انتخاب ویژه
تبدیل کل فاز سه (ساختمان ضلع جنوبى) و ۹۰مترمربع بناى مسکونى فاز دو طبقه دوم ضلع غربى به بزرگ‌ترین آرشیو و کتابخانه تخصصى هنر مناطق مرکزى تهران بزرگ با همکارى شهردارى تهران، شهر کتاب و مجله هنرى حرفه هنرمند. در این پروژه سعى شده از میان پیشنهادهای متنوع، بهترین‌ها را از نظر کاربرى و اجرا و تناسب با فضاى موجود، انتخاب و ارائه شود. مسلم است هریک از این موارد قابل بازبینى و بازنویسى هستند. اجراى هر بخش مستلزم محاسبه جزئیات طرح، از مرمت و بازسازى تا تجهیز هر فاز جهت کاربرى جدید و بهره‌بردارى است.
موقعیت فعلى ساختمان
خانه اردیبهشت درحال‌حاضر در شرف خطر تخریب است. این خانه توسط یکى از سازندگان منطقه۱۱ خریدارى شده است و به‌محض اتمام مراحل ادار تخلیه بخش تجارى تخریب خواهد شد. هدف از تدوین و پیشنهاد این پروژه یافتن شخص یا اشخاصى است که توانایى و تمایل بازخرید و حفظ و مرمت بنا را داشته باشند. این پروژه با امید و عشق به حفظ بخشى از هویت ملى همه ما نوشته شده است. با آگاهى به اینکه شاید قادر به نجات خانه اردیبهشت نباشد، ولى در ایجاد انگیزه‌اى براى حفظ و بازسازى نمونه‌هاى مشابهموثر واقع شود.
پیشنهادى براى احیا و بازسازى خانه اردیبهشت
خانه مسکونی اردیبهشت از جهت شمال به خیابانی با عرض دو متر و از شرق و جنوب به خیابان اصلی مشرف است. تزئینات نمای شمالی خانه که پشت خود، پله‌های ورودی اصلی ساختمان را که زمانی اینجا وجود داشته است، پنهان می‌کنند که این نشان می‌دهد نمای شمالی، نمای اصلی ساختمان بوده است. با گذشت زمان این پلکان به نمای شرقی ساختمان انتقال داده شده است.
- اولین راهبرد طراحی این مجموعه، تعریف ورودی اصلی به فضاهای داخلی ساختمان از طریق حیاط مرکزی خانه است. حیاط از باارزش‌ترین مکان‌ها در ساماندهی طرح خانه است و طراحی آن براساس اهمیت آن در سازمان دادن فضاهای مختلف شکل می‌‌گیرد. در نتیجه می‌‌توان با قرار دادن ورودی اصلی این مجموعه در حیاط خانه، حس آسایش و امنیت را به مخاطبی که از فضای شلوغ شهری به داخل بنا دعوت می‌شود، القا کرد.
- یکپارچه کردن ساختار ساختمان با ایجاد پل ارتباطی افقی بین بناها از یک بنا به بنای دیگر بدون نیاز به خروج و ورود مجدد فراهم می‌شود.
- ایجاد پل ارتباطی عمودی در بنای اصلی ساختمان. با استفاده از پله‌های ارتباطی بین طبقات که در طول مسیر خود با ایجاد شکافی عمودی امکان اشراف از یک طبقه به طبقه را امکان‌پذیر می‌کند.
- بدنه نمای خارجی ساختمان اختصاص داده شده به فضای گالری که با ورقه‌های مس پوشانده شده است که سمبلی‌ست از پوشش روزمره‌ای که افراد جامعه بر تن دارند. نمادی برای پررنگ کردن تضاد اتفاقات روزانه جاری بین فضای داخلی «نمایشگاه» و فضای خارجی «شهر» که در زمان واحد اتفاق می‌افتد.
- در نهایت تغییری در الگوی هندسی حیاط با استفاده از المان‌های افقی و عمودی، یکی برای نشیمنگاه و دیگری برای نورپردازی در شب در نظر گرفته شده است. راه آبی که از روی نمای شرقی ساختمان شروع شده و به جای عمود شدن به نمادهای (افقی و عمودی) به صورت مورب حیاط را از شرق به غرب به دو نیمه کرده و در آن واحد به یکدیگر متصل می‌کند. کانال آب نمادی از گریه ساختمان برای شهر و آن دسته از شهروندانی است که آن را فراموش کرده‌اند و به‌زودی حکم تخریب آن را صادر می‌کنند.