ترجمه و گردآوری: محمدصادق یوسف‌زاده/ دبیر سرویس «آمایش سرزمین»
جین جیکوبز (۱۹۱۶-۲۰۰۶) نویسنده و کنشگر شهری در اسکرانتون پنسیلوانیا به دنیا آمد. پدرش پزشک و مادرش پرستار بود. جین بوتزنر که بعد از ازدواج با شوهر معمارش فامیلی او را بر خود نهاد، درواقع تحصیلات دانشگاهی نداشت و آشنایی و مواجه‌اش با شهر کاملاً تجربی و شخصی بود؛ اما نظریات و بینش‌هایش در مورد شهر تأثیر شگرف و غیرقابل‌انکاری بر اندیشه‌های شهری در قرن بیستم و بیست‌ویکم داشته است. جیکوبز با انتشار کتاب مشهورش یعنی «زندگی و مرگ شهرهای آمریکایی» در سال ۱۹۶۱ که در مورد کارکرد شهرها و چگونگی تکامل و زوال آن‌هاست، ایده‌های کاملاً نوین و متفاوتی را که البته امروزه به جزئی از عقل سلیم نسل جدید معماران، شهرسازان، سیاستمداران و کنشگران تبدیل‌شده است را ارائه داد.
جیکوبز شهرها را به‌عنوان نظامی یکپارچه می‌دید که دارای منطق و پویایی خاص خودشان هستند و البته در طول زمان متناسب با نحوه‌ی استفاده از آنها تغییر خواهند کرد. او در کتاب‌هایش درباره‌ی پیاده‌راه‌ها، پارک‌ها، خرده‌فروشی‌ها و خودسازمان‌دهی شهر فراوان سخن گفته است. او طرفدار تراکم بیشتر، بلاک‌های شهری کوتاه‌تر، اقتصاد محلی و کاربری مخلوط بود. زمانی که جیکوبز کار خود را به‌عنوان نظریه‌پرداز و کنشگر شهری آغاز کرد رویکرد اصلی در شهرسازی خودرو محوری بود و ساخت بزرگراه‌ها و خیابان‌های هرچه بیشتر به‌عنوان پیشرفت و دستاورد تلقی می‌شد؛ اما تلاش‌های نظری و البته مبارزات اجتماعی جیکوبز به تغییر این رویکرد کمک بسیاری کرد. او سال‌ها در گرینویچ نیویورک زندگی کرد اما در سال ۱۹۶۸ باهدف اعتراض به جنگ ویتنام به تورنتو نقل‌مکان کرد و تا آخر عمر به فعالیت‌های خود ادامه داد.
دخالت فعال داشتن ساکنان محله و شهروندان در نحوه‌ی توسعه و تغییر محله و آشناسازی مردم با مکان‌های زیست و فعالیت و تفریحشان یکی از پایه‌های اندیشه‌های جیکوبز است. می‌توان چنین ادعا کرد رویکرد پایین به بالا در برنامه‌ریزی و مشارکت فعال همه‌ی ذی‌نفعان را باید از دستاوردهای جیکوبز بدانیم. مخالفت با ساخت بزرگراه و حمایت از همسایگی‌ها از موضوعات متداول در زندگی او به شمار می‌آمدند. سؤال همواره‌ی او این بود که آیا ما شهرها را برای مردم می‌سازیم و یا برای ماشین‌ها.
دامنه‌ی علاقه‌مندی و نوشته‌های وی حول مباحث معماری و شهرسازی، اقتصادی، اخلاق و روابط اجتماعی می‌گذشت. کتاب‌هایی که از این اندیشمند به‌جای مانده‌اند موارد زیر را شامل می‌شوند:
مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی[۱]:
این کتاب تأثیرگذارترین اثر جیکوبز و حتی می‌توان گفت تأثیرگذارترین کتاب آمریکایی درزمینه‌ی برنامه‌ریزی شهری و شهرهای آمریکایی است. کتابی که به‌گونه‌ای وسیع از جانب برنامه ریزان حرفه‌ای و به‌طورکلی عموم مردم موردمطالعه قرار گرفت، کتاب نقدی جدی را بر سیاست‌های نوسازی شهری در سال‌های ۱۹۵۰ وارد می‌کند، او معتقد است این سیاست‌ها جوامع را ویران کرده و فضاهای شهری غیرطبیعی و منزوی را ایجاد می‌کند. کتاب علاوه بر درس‌هایی عملی درزمینه‌ی طراحی و برنامه‌ریزی شهری زیرساخت‌های نظری را برای چالش کاری توسعه‌ی مدرن ارائه می‌کند.
اقتصاد شهرها[۲]:
تز کتاب این است که شهرها محرک‌های اولیه‌ی برای توسعه‌ی اقتصادی هستند. استدلال اصلی جیکوبز این است که رشد فراوان اقتصادی منتج از جایگزینی واردات شهری است. او همچنین مدعی است که تولید افزوده صادرشده به سایر شهرها، شانس جدیدی را به آنها برای ملحق شدن در واردات جایگزین می‌دهد که حاصل آن جریان تولید در چرخه‌ی رشد مثبت است.
در این کتاب او برای اولین بار به‌طورجدی نظریه‌ی تقدم کشاورزی بر پیدایش تمدن شهری را زیر سؤال برد. این نظریه با استناد به یافته‌های باستان‌شناسی در چتل هویوک، پیدایش کشاورزی را محصول شهرها دانسته، اهلی کردن حیوانات را نیز در شهرهای آغازین جست‌وجو می‌کند.
مسئله‌ی جدایی‌طلبی[۳]:
این کتاب به تحلیل مبارزه‌ی کبک برای جدایی‌طلبی می‌پردازد. به نظر او پرداختن به این موضوع مهم بود و این به دلیل فهم این سؤالات بود که شهرها چگونه آشکار می‌شوند و چه تأثیری بر پیشرفت ملت‌ها می‌گذارند؟
شهرها و ثروت ملل[۴]:
این کتاب به مطالعه‌ی تخصصی در مورد اهمیت شهرها و نواحی شهری در کشورشان و به‌تبع آن در اقتصاد جهانی می‌پردازد. کتاب یکی از اساسی‌ترین مفروضات اقتصاد کلاسیک و نئو کلاسیک که به دولت ملی به‌عنوان بازیگر اصلی درصحنه‌ی اقتصاد کلان نگاه می‌کند را به چالش می‌کشد و در این زمینه از فرضیه‌ای که در کتاب اقتصاد شهرها مطرح کرده بود، استفاده می‌کند.
نظام بقا[۵]:
این کتاب گفتگویی در مورد شالوده‌های اخلاقی جنبش‌های تجاری و سیاسی خارج از شهر است، مطالعه‌ای در مورد شالوده‌های اخلاقی کار. او د راین کتاب نیز رویکردی مبتنی بر مشاهده دارد. کتاب به‌صورت یک گفتگوی افلاطونی نوشته‌شده است. به نظر می‌رسد او (آن‌گونه که به‌وسیله‌ی شخصیت‌ها در کتابش توصیف‌شده) با کنار هم قرار دادن بخش‌هایی از روزنامه‌ها که در مورد قضاوت‌های اخلاقی مرتبط باکار بودند دو الگو از رفتار اخلاقی را با نام‌های «سندرم اخلاقی A، یا سندرم اخلاقی تجاری و سندرم اخلاقی B»، یا سندرم اخلاقی پشتیبان را به دست آورد. نظریات اخلاقی که در این سندروم‌ها قرار نمی‌گیرند در هر دو سندرم قابل‌اجرا هستند.
ماهیت اقتصاد[۶]:
این کتاب گفتگویی میان دوستان بر سر یک قضیه‌ی اثبات‌شده است. در طول گفتگو، شخصیت جیکوبز شباهت‌های میان عملکرد اکوسیستم و اقتصاد را آشکار و امتحان می‌کند. موضوعات شامل توسعه‌ی اقتصادی و محیطی، رشد و توسعه و اینکه اقتصاد و محیط چگونه از طریق «خود سوخت‌گیری[۷]» حیات می‌یابند، است. مفاهیم کتاب با مثال‌های زیستی و اقتصادی مجهز شده‌اند و انسجام خویش را در این دو لغت به نمایش می‌گذارند.
عصر تاریکی در پیش رو[۸]:
در کتاب جیکوبز استدلال می‌کند که تمدن « آمریکای شمالی» نشانه‌هایی را از منحنی نزولی که قابل قیاس با فروپاشی امپراتوری روم است را نشان می‌دهد. نظریه‌ی او متمرکز بر ۵ رکن از فرهنگ ماست که ما برای پابرجا ماندن متکی به آنها هستیم که می‌توانند به‌گونه‌ای خلاصه شامل: خانواده‌ی هسته‌ای (یا شاید اجتماع)، تحصیلات، علم، مالیات و نمایندگی دولتی، و سازمان و ضمانت حرفه‌ای، باشند. هرچند درنتیجه او می‌پذیرد که، « در مدت‌زمان معلوم گفتن اینکه آیا کدام‌یک از نیروهای زندگی یا مرگ فرهنگی مستولی هستند، دشوار است. آیا گسترش حومه‌های شهری، با از بین بردن جوامع و هدر دادن زمین، زمان، و انرژی نشانی از زوال نیست؟ یا اینکه آیا میل به پیشرفت در ابزار تسلط، نشانه‌ی قدرت و توانایی تطبیق در فرهنگ آمریکای شمالی است؟ به‌گونه‌ای تقریبی، هر یک از این‌ها می‌توانند درست باشد.»
[divider]پی‌نوشت[/divider]
[۱] The Death and life of Great American Cities،۱۹۶۱
[۲] The Economy of Cities،۱۹۶۹
[۳] The Question of Separatism،۱۹۸۰
[۴] Cities and the Wealth of Nations،۱۹۸۴
[۵] Systems of Survival،۱۹۹۳
[۶] The Nature of Economies،۲۰۰۰
[۷] self-refueling
[۸] Dark Age Ahead،۲۰۰۲
[divider]منابع[/divider]
اسماعیلی، شبنم و دیگران. مدخل های پیدایش شهر، فصلنامه ی اندیشه ی ایرانشهر، سال دوم، ش ۶، ۱۳۸۴.
جیکوبز، جین. مرگ و زندگی در شهر های بزرگ آمریکایی، ترجمه ی حمیدرضا پارسی- آرزو افلاطونی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۶
نظریه‌پردازان شهری: جین جیکوبز، ملیحه درگاهی، پایگاه انشان‌شناسی و فرهنگ (anthropology.ir)